Gerit De Vynck / Fikir Turu

Büyük teknoloji şirketleri neden ekonomik darboğazda?

Twitter, Facebook, Amazon ve daha pek çok teknoloji şirketi 10 binlerce çalışanını çıkaracağını duyurdu. Aslında Silikon Vadisi’nde işler aylardır iyi gitmiyor. Pandemide herkes ekranlara gömülmüşken kârlarını katlayan şirketler, COVID sonrası durgunluktan en çok etkilenenler arasında yer aldılar. Hisseleri borsalarda çakıldı. Onlarla birlikte kripto paralar da gözden düştü, hızla değer yitirmeye başladı. Peki, neler oluyor? Yeni bir Dot-com krizi ile mi karşı karşıyayız? Washington Post teknoloji muhabiri Gerit De Vynck gelişmelerin krizden öte büyük bir dönüşüme gebe olduğunu düşünüyor:

“Geçen hafta boyunca [7-14 Kasım 2022] Silikon Vadisi şirketleri istihdamlarını sert biçimde azaltıp 20 bin çalışanlarına yol verdi. Twitter, Facebook’un ana şirketi Meta, ödeme platformu Stripe, yazılım hizmeti şirketi Salesforce ve paylaşımlı araç şirketi Lyft’in dışında onlarca küçük şirket çalışan sayılarında çift haneli oranlarda indirime gittiler. Bu, ABD’nin en önemli ve en yüksek maaş ödeyen sektöründe on binlerce mühendis, satış uzmanı ve destek elemanının işsiz kalması anlamına geliyor. Bu arada aralarında Google ve Amazon‘un da bulunduğu şirketler işe alımları yavaşlattı veya dondurdu. Amazon’un 10 bin kişiyi işten çıkarmaya hazırlandığı da söyleniyor.

İsten çıkarmalar, geçen 10 yılın sürekli yükselen piyasası olan teknoloji yatırımcılarına, çalışanlarına ve genel ekonomiye muazzam servet kazandıran Silikon Vadisi’nin devrinin kapandığı izlenimi güçlendiriyor ve tahmin edilen ekonomik durgunluk gerçekleşirse ekonominin geri kalanının neler yaşayabileceği konusunda fikir veriyor.

Uzun süredir teknoloji analizleri yapan Lise Buyer, yeni binyılın başında yaşanan dot-com krizini¹ anımsatarak, “Bu biraz 2000’i andırıyor” diyerek şöyle devam ediyor: “Mühendis üstüne mühendis işe aldılar, sonra hepsinin kafasına buz gibi soğuk su boca ettiler.”

Yüz yüzeye dönüş etkisi

Teknoloji şirketlerinin yöneticileri, işten çıkarmaları, pandemi sırasında aşırı istihdam, ekonomik faaliyetlerdeki yavaşlama, insanların çevrimiçi daha az zaman harcaması ve yüz yüze etkinliklere dönüş gibi birbirine bağlı çeşitli faktörlere bağlıyorlar.

Teknoloji şirketleri CEO’ları aylardır, çalışanlarına daha zorlu çalışma koşullarına hazır olmalarını, yıllardır dile getirdikleri hızlı büyümenin büyük ölçüde yavaşlayacağını, bir durgunluğun yaklaşmakta olduğu söylüyorlar.

Daha yeni teknoloji şirketlerine gelince, son 10 yıldaki düşük faiz oranları, gerçekten para kazanmak için sağlam planları olmamasına rağmen risk sermayesi yatırımcılarından kolayca para toplamalarına imkân tanımıştı.

Pandemi sırasında bu dinamik aşırı hızlanmaya başladı. Aynı zamanda, daha büyük teknoloji şirketleri, insanların çevrimiçi daha fazla zaman geçirmesinden yararlanmak için hızla büyüdü. Teknoloji hisse fiyatları yükseldi, çalışanların geliri arttı.

Ancak şimdi ABD Merkez Bankası (FED), enflasyonla mücadele etmek için faiz oranlarını sert bir şekilde yükseltirken, risk sermayesi yatırımlarında daha cimri davranıyor ve şirketleri büyümeden çok kârlılığa odaklanmaya zorluyor. Enflasyon gelirlerini azaltırken tüm teknoloji şirketlerini maliyetleri düşürmeye zorluyor.

İşten çıkarmalar, Büyük Teknoloji şirketlerinin piyasa değerlerinin trilyonlara ulaştığı, maaşların tüm zamanların en yüksek seviyelerine çıktığı ve kripto para birimlerinin hem yatırımcıların hem de çalışanların ceplerine yeni zenginlik akıttığı dönemin sadece bir yıl sonrasına geldi. Şimdi on binlerce işçi iş arıyor.

İşten çıkarma bahaneleri haklı mı?

Stripe CEO’su Patrick Collison, şirketin işten çıkarmalar hakkında yayınladığı bir blog yazısında, “İnatçı enflasyon, enerji şokları, daha yüksek faiz oranları, azalan yatırım bütçeleri ve start-up şirketlerin finansman zorlukları ile karşı karşıyayız” ifadelerini kullandı.

Son 10 yıldır, Büyük Teknoloji şirketleri ABD ekonomisine hükmediyor. Apple, Amazon, Google ve Microsoft, hepsi trilyon dolarlık değer sınırını aşarak modern tarihin açık ara en değerli kuruluşları haline geldi. San Francisco Körfez Bölgesi’nde ve Seattle gibi diğer teknoloji merkezlerinde maaşları ve yaşam maliyetlerini yükseltirken teknoloji ve iş yetenekleri için Uber, WeWork, Airbnb ve Stripe gibi girişim sermayeli start-up şirketlerle rekabet ettiler.

Ancak son bir yılda bu hakimiyette çatlaklar oluşmaya başladı. Şirketlerin liderleri kesintiler konusunda uyarılarda bulunmaya başladı. Google, Microsoft ve Facebook gibi şirketler sessizce işe alma yavaşlatmalarını başlattı. Şirketler yaz boyunca karışık mesajlar verdi.

Açıklanan mali raporlar, Amazon ve Google gibi en sağlam şirketlerin bile son birkaç yıldır gelir artışını sürdürmekte ciddi sorunlar yaşadığını gösterdi. Bu da geçtiğimiz haftalarda daha fazla endişeye yol açtı.

Ekim ayının son haftasında üç aylık kazançlarını açıkladıkları zaman Facebook ve Amazon’un hisselerinin değeri yüzde 20’den fazla düştüğü görüldü. Amazon’un çok önemli tatil sezonu için tahmini, analistlerin beklediğinin altındaydı ve Facebook yatırımcıları, şirketin CEO’su Mark Zuckerberg’ün şirketi yeni bir “metaverse” oluşturmaya odaklanırken para kaybetmeye devam edeceğini açıkça belirtmesinin ardından şirketi sürüler halinde terk etmeye başladı.

Apple ve Suudi Aramco’nun ardından dünyanın en değerli 3’üncü ve 4’üncü şirketleri olan Microsoft ve Google da gelir artışında yavaşlama bildirmesi, dijital reklamlara ve bulut yazılımına olan talebin düştüğünü gösteriyor.

İşler düzelmezse ne olur?

Kasım ayının ilk haftası yeni sahibi Elon Musk yönetimindeki Twitter, 7 bin 500 çalışanının yaklaşık yarısını işten çıkardı. Musk, şirketin yeni gelir kaynakları bulması gerektiğini, yoksa “yaklaşan ekonomik gerilemeden sağ çıkamayacağını” söyledi. Aynı durum, 18 yıllık tarihinin ilk kitlesel işten çıkarmaları kapsamında 11 bin çalışanına, yani toplam işgücünün yüzde 13’üne yol veren Facebook CEO’su Mark Zuckerberg tarafından da dile getirildi.

ABD’de işten çıkarmaları takip eden Layoffs.fyi sitesine göre, Kasım ayının ilk yarısındaki işten çıkarmalarla, 2022’de işinden olan teknoloji çalışanlarının toplamı 120 binin üstüne çıktı. Daha önce yetenekleri için onlarca teklif alabilecek teknoloji çalışanları, şimdi binlerce başka insanla iş için rekabet etmek zorunda kalacak.

Ancak ABD’de resmî ekonomik veriler, teknoloji şirketlerinin öne sürdüğünden farklı bir tablo sunuyor. Enflasyon Ekim ayında uzmanların beklentilerinin altında kaldı. FED daha fazla faiz artışına gerek kalmayacağının işaretini verdi. Ekim ayında ABD genelinde 261 bin yeni istihdam sağlandı. Goldman Sachs’a göre 2023’te ücretler artabilir ve ev fiyatları düşebilir. Barclays ekonomistleri, gelecek yıl “hafif bir durgunluk” öngörüyor.

Büsbütün yıkılırlarsa ABD ekonomisi ağır darbe alır

Olumlu olarak yorumlanabilecek makroekonomik duruma rağmen teknoloji şirketleri işten çıkarmalara devam edebilir ve bunun, dijital reklamcılığın yanı sıra bulut bilgi işlem veya iletişim platformları gibi diğer teknoloji hizmetleri üzerinde olumsuz etkisi olabilir.

Büyük teknoloji şirketlerinin küçülmesi bağlantılı alanlarla da sınırlı kalmayabilir. ABD Ticaret Bakanlığı’na göre, 2020’de teknoloji endüstrisi ABD GSYİH’sının yaklaşık yüzde 10,2’sini oluşturuyordu. Amazon, Google, Microsoft, Facebook, Netflix, Tesla, Salesforce ve diğerleri gibi şirketlerin sonsuza dek sürecekmiş gibi görünen büyümesi, borsadan giderek daha büyük bir pay almalarına yol açtı ve bundan fonlar aracılığıyla milyonlarca emekli Amerikalı da yararlandı. Mart 2020’de S&P 500’ün toplam değerinin yaklaşık yüzde 30’unu teknoloji şirketleri oluşturuyordu.

Pandemi hayalleri çabuk boşa çıktı

Pandemi sırasında, insanlar internette daha fazla zaman geçirdikçe, daha fazla bilgisayar ve video oyun konsolu satın aldıkça ve alışverişlerinin çoğunu mağaza içi perakendecilerden e-ticarete kaydırdıkça teknoloji şirketleri daha da hızlı büyüdü. Teknoloji şirketleri bu değişimden yararlandı, yeni işçileri işe almak için milyarlarca dolar yatırım yaptı ve yeni veri merkezleri inşa etti. Ancak pandemi kısıtlamaları hafifleyip çoğu insan salgın öncesi alışkanlıklarına döndükçe, bu davranışın kalıcı olarak değiştirileceğine dair iddia boşa çıktı.

Kasım ayının ilk yarısındaki işten çıkarmalar Silikon Vadisi’ndeki çalışan sayısını önemli ölçüde azalttı. Ancak çoğu büyük şirketin hâlâ 2019’dakinden daha fazla çalışanı var.

Yıllar boyunca, vasıflı teknoloji çalışanları, daha yüksek maaş almak için şirketler arasında gidip geldiler ve rekabetten yararlandılar. Büyük Teknoloji şirketlerinin yeni mezun mühendislere yılda 200 bin dolar teklif etmesi alışılmadık bir durum değildi. Teknoloji şirketleri, ücretsiz yemek, masaj, köpek gezdirici hizmeti, ofiste kuru temizleme, çamaşırhane ve gün sınırsız tatil gibi avantajlar sunuyordu. Son zamanlarda işten çıkarılan bu kadar çok işçi şu anda piyasada olduğundan, bu da değişecek.

Risk sermayesi firması Haystack’in ortağı Semil Shah, önümüzdeki birkaç ay içinde Silikon Vadisi iş piyasasında 25 bin ila 50 bin kadar teknoloji çalışanının işsiz kalacağını tahmin ediyor. Maaşlar düşecek ve insanlar daha önce düşünmemiş olabilecekleri işleri kabul edecek.

Shah, uzun vadede mevcut şokun iyi bir şey olabileceğini de söyledi. Yıllardır, start-up’lar mühendisler için daha büyük teknoloji şirketleriyle rekabet etti, bu da şirketin büyük kazanacağı ve büyük bir ödeme sağlayacağı umuduyla düşük bir başlangıç maaşını kabul eden eski iş ahlakını aşındırdı. Şimdi bu ıstırap verici bir düzeltme olabilir.”