Dr. Mary Drosopulos / AA Analiz

Bir siyasi silah olarak Ukrayna-Rusya Savaşı'nın kayıp çocukları

1 • Savaşta kaç çocuk kayboldu?

Ortada bu kadar karşıtlık ve kızgınlık varken savaşta kaybolan çocukların sayısını tam olarak tespit etmek imkansız. Resmi Ukrayna kaynaklarının yakın zamanda paylaştığı (02.06.2023) ve günlük olarak güncellenen rakamlara göre savaş başladığından beri 19 bin 505 çocuk Rusya’ya götürülmek üzere sınır dışı edildi [1]. 392 çocuk kayıp sayılırken, sınır dışı edilen çocuklardan 371’i geri döndü. Kayıp çocukları bulabilmek için Ukrayna hükümeti “savaşın çocukları” (Children of War) adında bir internet sitesi kurdu.

“Yale Halk Sağlığı Okulu” (Yale School of Public Health) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) tarafından 2022’de Ukrayna savaşındaki savaş suçlarının incelenmesi için kurulan “Çatışma Gözlemi” (Conflict Observatory) tarafından geçtiğimiz şubat ayında ortak olarak yapılan araştırmanın [2] bulgularına göre savaş başladığından beri Ukraynalı 4 ay - 17 yaş arası en az 6 bin çocuk Rusya ve Rusya işgali altındaki Kırım’daki kamplarda tutuluyor [3].

Araştırmadaki bulgulara göre [4] bu kamplar Ukraynalı çocukların özellikle askeri ve milliyetçi eğitimlerle Rusya'nın tek vatan olduğu öğretilerek “Ruslaştırılması”nı ve siyasi düşüncelerinin yeniden şekillendirilmesini amaçlıyor [5].

Ukraynalı çocukların Rusya’da zorla tutulmalarına ilişkin ilk söylentiler geçen yıl ortaya çıktı. 19 Mart 2022’de Ukrayna Dışişleri Bakanlığı, Rus güçlerinin Luhansk ve Donetsk bölgelerinden 2 bin 389 çocuğu kaçırdığını öne sürdü [6].

Avrupa Parlamentosu Araştırma Servisi (European Parliamentary Research Service) tarafından verilen bilgilere göre [7] pek çok farklı kategoride “kayıp çocuk” tespit edildi. Bazıları devlet kurumlarından zorla götürülen yetimler ya da fakir ailelerin çocuklarıyken diğerleri “filtreleme” sürecinde akrabalarından uzaklaştırıldı [8]. Aynı zamanda eziyete maruz kalmamaları için (genellikle ailelerin izniyle) Rusya’nın farklı yerlerine yaz kamplarına gönderilen fakat süreleri dolmasına rağmen hala dönmeyen çocuklar var.

Ocak 2023’te, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (AKPM) 2482. kararı “çocuklar da dahil olmak üzere Ukraynalı sivillerin zorla sınır dışı edilerek Rusya'ya gönderilmesine derhal son verilmesi ve güvenli bir şekilde Ukrayna'ya geri dönmeleri” çağrısında bulundu [9].

2 • Olaylar hakkında taraflar ne diyor?

Kremlin insani nedenlerle hareket ettiğini, çocukları tehlikeden ve zorluktan kurtardığını söylüyor. [10] Kiev ise “soykırım”dan bahsediyor [11]. Aslında Ukrayna’nın kayıp çocukları meselesi her iki taraf için de kimlik, milliyet ve egemenlik söylemlerini haklı çıkarmaya çalıştıkları sembolik bir olay haline geldi.

Savaşın başlamasından iki hafta sonra Rusya Çocuk Hakları Komiseri Mariya Alekseyevna Lvova-Belova, resmi bir toplantı sırasında Rusya tarafından yetim olarak tanımlanan 1090 çocuğun Donbas bölgesindeki devlet bakım kurumlarından kurtarıldığını ve Rusya'ya geldiklerini; orada onları evlat edinmek için "iyi kalpli" vatandaşların sıraya girdiğini bildirdi [12].

Belova, yerel medya tarafından bir “melek” ve Ukraynalı çocukların “kurtarıcısı” olarak tasvir edildiği bu tartışmalı hikayede çok geçmeden kilit bir figüre dönüşecekti. Batı’dan gelen eleştirilere kendisinin de Mariupol'dan evlat edinilmiş bir çocuk da dahil olmak üzere 23 çocuk annesi olduğunu, dolayısıyla “haklı olarak” davranışlarının arkasında yatan nedenlerin masum olduğunu söyleyerek cevap verdi.

Mayıs 2022’de Putin, ebeveyn bakımından yoksun olduğu iddia edilen Ukraynalı çocuklara Rus pasaportu ve vatandaşlığı verme sürecini hızlandırmak ve basitleştirmek için Rus yasalarında birtakım değişiklikler yaptı [13]. Birkaç ay sonra temmuz ortalarında Ukraynalı çocuklar, bir vatandaşlığa kabul töreni sırasında Rus kimliklerini tutarken sosyal medyada paylaşıldı ve Belova, çocukların Rus vatandaşı olduktan sonra ne kadar mutlu göründüklerine dair açıklama yaptı [14].

Batı, Rusya’nın uygulamalarını şiddetle kınadı. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR), Birleşmiş Milletler (BM), Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) gibi uluslararası örgütler ve sivil toplum kuruluşları da endişelerini sertçe dile getirdi ve eylemlerinden dolayı Rusya'yı kınadı.

1 Haziran’da, Uluslararası Dünya Çocuk Günü dolayısıyla Ukrayna’daki diplomatik misyonlar ortak bir bildiri yayınlayarak "Rusya'nın çocukları Rusya'ya veya Ukrayna'da Rus kontrolündeki bölgeye zorla nakil ve sınır dışı etmesinden" duydukları dehşeti dile getirerek Rusya Federasyonu'na "Ukrayna'nın çocuklarını Ukrayna'ya geri göndermesi" için çağrıda bulundu [15].

3 • Uluslararası tepkiler nasıl oldu?

17 Mart 2023’te, Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin (UCM) 2. Ön Yargılama Dairesi, çocukların sınır dışı edildiği iddiasıyla savaş suçu işlemekle suçlanan Putin ve Belova hakkında tutuklama emri çıkardı [16]. Bu olaydan sonra mart ayının sonunda birkaç kayıp çocuk ailelerine geri döndü. Geri dönenlerin sayısı tam olarak bilinmiyor ama hala kayıp olan çocukların sayısıyla kıyas edildiğinde oldukça az olduğu söyleniyor [17].

Rusya da Ukrayna da Uluslararası Ceza Mahkemesi üyesi değil. Dolayısıyla pratikte UCM’nin bu iki ülke üzerinde yargı yetkisi yok. Yine de Rusya’ya soruşturulma açılmasının sembolik bir anlamı var. Mahkeme kararları kimsenin dokunulmaz olmadığına ve "dünyanın yaşananları izlediğine" dair güçlü bir mesaj iletmeyi amaçlıyor. Uluslararası toplum, Rus liderlerin sorumlu tutulmasının tek yolu bu olacağından, saldırı suçları için özel bir mahkeme kurulmasını tartışıyor. Gordon Brown’ın başlattığı girişim bu gibi niyetlerin göstergesi ancak uluslararası eylemler arasında uzlaşmaya henüz varılamadı [18].

Bir kısmı çocuklarla ilgilenen sivil toplum kuruluşlarına aktarılan oldukça cömert miktarlarda mali yardım ile de Ukrayna'ya verilen uluslararası destek belli edildi. Çocukları ülkelerine geri getirmek için düzenli olarak misyonlar yürüten tek kuruluş olan “Ukrayna’yı Kurtarın” (Save Ukraine) [19], Amerikan fonları ile destekleniyor [20]. Kuruluş yerel ve uluslararası mahkemelere sunduğu kayıp çocuk davalarında da öncü bir durumda. Savaşın patlak vermesinden bu yana ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) aracılığıyla 688 milyon dolardan fazla bağış yapan ABD, Ukrayna’da insani yardım yapan en büyük ve tek ülke [21].

Kayıp çocukların taraflara nelere mal olduğunu anlamak için eskiden yaşanan benzer olaylara tekrar bakılmalı: Cunta tarafından ele geçirilen "Arjantin'in kaybolan çocukları" ya da "İspanya’da Franco döneminin kayıp bebekleri" yakın dünya tarihinde reşit olmayanların savaş "ganimetleri" olarak kullanıldığı trajik olaylardan yalnızca birkaçı.​​​​​​​ Kaçırılan çocuklar, yasa dışı evlat edinmelerin yanı sıra cinsel istismar veya organ kaçakçılığının da kurbanı olabiliyor.

Şunu belirtmek gerekir ki kayıp çocuklar konusunda bu kadar büyük bir uluslararası tepkiye daha önce çocukların dahil olduğu krizlerde, örneğin Suriye’de kaybolan çocuklarda, rastlanmadı. Bu da jeopolitik çıkarların uluslararası toplumun yaklaşımı üzerinde etkili olmaya devam ettiğini gösteriyor. Oysa 29 Ağustos 2022’de, İnsani İşlerden Sorumlu BM Genel Sekreter Yardımcısı ve Acil Yardım Koordinatörü Joyce Msuya, Güvenlik Konseyine Suriye’deki insani durum hakkında yaptığı açıklamada [22] “uluslararası girişimlerin sürekli olarak yeterli finansal desteği bulamaması nedeniyle Suriyeli sivillerin hayatlarına geri dönüşü olmayan zararlar verildiğini" vurgulamış ve uluslararası toplum derhal harekete geçmezse bütün bir Suriyeli çocuk neslinin "kaybedilebileceği" uyarısında bulunmuştu [23].

Mütercim: Duygu Ece Aksoy

[Dr. Mary Drosopulos müzakere, etnik gruplar arası diyalog ve uluslararası kuruluşlarla barış inşası konularında uzmanlaşmış bir danışman ve insan hakları eğitmenidir. “Kültürlerarası Çalışmalar” alanı 'Çocuklar, Politika ve İdeoloji' alt dalında doktora derecesine sahiptir. Şu anda çatışmalardan etkilenen ortamlarda gençlerin öncülüğünde ulus inşa etme yaklaşımları üzerine doktora sonrası araştırma yürütüyor. Dr. Drosopulos'un Türkçe ve Rusça dahil olmak üzere 9 çalışma dili bulunuyor.]

[1] https://childrenofwar.gov.ua/en/

[2] https://hub.conflictobservatory.org/portal/apps/sites/#/home/pages/children-camps-1

[3] https://ysph.yale.edu/news-article/yale-joins-conflict-observatory-documenting-ukraine-war-crimes/

[4] https://hub.conflictobservatory.org/portal/sharing/rest/content/items/97f919ccfe524d31a241b53ca44076b8/data

[5] https://hub.conflictobservatory.org/portal/sharing/rest/content/items/97f919ccfe524d31a241b53ca44076b8/data

[6] https://www.9news.com.au/world/russia-ukraine-update-russia-accused-of-kidnapping-thousands-of-children/8a2c964f-a829-4f42-869c-681c4df98507

[7] https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2023/747093/EPRS_BRI(2023)747093_EN.pdf

[8] https://www.gov.pl/web/special-services/special-services-have-identified-russian-filtration-camps

[9] https://pace.coe.int/pdf/af950f18903d947bda73c9e0a7689a2f41e9128cd2da8bd1bc2211277e4e666a/res.%202482.pdf

[10] https://iz.ru/1441845/kseniia-nabatkina/oni-boiatsia-gromkikh-zvukov-perezhivaiut-za-svoe-budushchee

[11] https://www.kmu.gov.ua/en/news/zaiava-mzs-ukrainy-do-mizhnarodnoho-dnia-pamiati-zhertv-zlochynu-henotsydu-vshanuvannia-ikhnoi-hidnosti-ta-poperedzhennia-tsoho-zlochynu

[12] http://kremlin.ru/events/president/news/67949

[13] http://deti.gov.ru/articles/news/deti-iz-dnr-nachali-poluchat-grazhdanstvo-rossii-v-uproshennom-poryadke

[14] https://www.youtube.com/watch?v=V138M3W7ft4

[15] https://www.gov.uk/government/news/joint-statement-on-deportation-of-ukrainian-children-by-russia

[16] https://www.icc-cpi.int/news/situation-ukraine-icc-judges-issue-arrest-warrants-against-vladimir-vladimirovich-putin-and

[17] https://missingchildreneurope.eu/ukraine/

[18] https://gordonandsarahbrown.com/2022/03/calling-for-the-creation-of-a-special-tribunal-for-the-punishment-of-the-crime-of-aggression-against-ukraine/

[19] https://saveukraineua.org/

[20] https://www.nytimes.com/2023/04/25/us/politics/ukraine-missing-children.html

[21] https://www.usaid.gov/news-information/press-release/united-states-announces-additional-humanitarian-assistance-ukraine#:~:text=The%20United%20States%2C%20through%20the%20U.S.%20Agency%20for,that%20has%20triggered%20staggering%20displacement%20and%20humanitarian%20need.

[22] https://reliefweb.int/report/syrian-arab-republic/assistant-secretary-general-humanitarian-affairs-and-deputy-emergency-relief-coordinator-ms-joyce-msuya-briefing-security-council-humanitarian-situation-syria-29-august-2022

[23] https://news.un.org/en/story/2022/08/1125702