Tanzimat dönemi romanları ile Servetifünûn dönemi romanları arasındaki en belirgin fark, ilkinde erkek karakterlerin, ikincisinde ise kadın karakterlerin öne çıkmasıdır.

Gerçekten de Tanzimat romanlarında, mesela Recaizade'nin 'Araba Sevdası'nda Bihruz, Ahmet Mithat Efendi'nin 'Felatun Bey ile Rakım Efendi'de bu iki karakter, Namık Kemal'in 'İntibah'ında Ali Bey... romanların birincil kimlikleridir ve romanlar onlar üzerinden modernliğin okunma sürecini inşa ederler.

Bu, elbette Tanzimat romanlarında kadın karakterlerin bulunmadığı anlamına gelmiyor. Mehpeyker, Dilaşub, Canan, Polin ve ötekiler, sadece erkek karakterlerin kimliklerinin belirlenmesi sürecinde bir işleve, kısaca ikincil bir konuma sahiptirler. Güzin Dino, 'Türk Romanının Doğuşu'nda Namık Kemal'in 'İntibah'ındaki Mehpeyker'den söz ederken, 'Ali Bey'in serüveninin bütün olguları, Mehpeyker'in psikolojisinin önde gelen iki ögesine oranla gelişir: Sevdası ve kıskançlığı' der.

Tanzimat romanında evlilik müessesesi değil, cinsellik üzerinden cariyelik, metreslik, mürebbiyelik ilişkileri sorunsallaştırılmış gibi görünüyor. Cariyelik (Canan, Dilaşub), cinsel ilişkinin özel alanda evlilik dışı meşruiyetini mümkün kılan bir kurumdur; metresler genelde hafifmeşrep kadınlar; mürebbiyeler ise, Müslüman olmayan, yabancı kadınlardır.

Evlilik kurumunun sorunsallaşması, Servetifünûn romanıyla birlikte mümkün olur. Haremle Selamlık arasındaki mahremiyet sınırı ortadan kalkmış, evli kadınlar eşlerinin dışında öteki erkeklerle aynı mekânda (Selamlık'tan Salon'a dönüşen mekânda) bulunmaya başlamışlardır. Deyiş yerindeyse, ev içinde bir 'kamusal alan' sözkonusudur artık. Mehmet Rauf'un 'Eylül' romanında Suat, eşi Süreyya'nın yanı sıra, Necip'le bir arada bulunur, müzik dinleyip, dinledikleri parçalar üzerine konuşurlar. Halid Ziya'nın 'Aşk-ı Memnu'unda Bihter için de durum bundan farklı değildir.

Modernleşmenin kadının özgürlüğü konusunda ortaya çıkardığı mesele, işte tastamam buraya, evli kadının, eşinin dışında birtakım erkeklerle aynı mekânda bulunmasına ilişkindir. Evli kadının, öteki erkekler tarafından cinsel kimliğiyle mi, yoksa entelektüel kimliği ile mi alımlandığı, özgürlük bağlamında sorunsallaştırılır. 'Aşk-ı Memnu'da Bihter'in öteki erkekle (Behlül), cinsel kimliğiyle; 'Eylül'de Suat'ın öteki erkekle (Necip) entelektüel kimliğiyle bir aradalığı, kadın özgürlüğünü sorunlu kılar.

Sorun, modernleşmeyle birlikte (evli) kadının biyolojik (cinsel) varlığıyla mı, yoksa toplumsal (gender) varlığıyla mı özgürleşmesinin meşruiyet kazanıyor olduğudur. 'Eylül'e gelinceye kadar, Türk romanında kadının entelektüel kimliği (kitap okuması, piyano çalması), onun cinsel kimliğiyle iffetine oluşuna bağımlı kılınmıştır. Entelektüel kimliğinin cinsel kimliğinden bağımsızlaşarak meşruiyet kazanması ise, kadının toplumsal kimliğiyle (gender) tanınması ve onaylanması anlamına gelir. 'Eylül' romanında Suat, modernleşmenin, kadını bir entelektüel kimlik olarak özgürleştirdiğini gösterir. Bu, Türk romanında ilk örnektir.

Öte yandan, romanın sonunda Suat'ın bir yangında ölümü, bu 'özgürleşme'nin onaylanmadığı anlamına gelmiyor mu, diye sorulabilir. Burada da, genelde yorumlandığı gibi, yangının bir cezalandırma olarak okunmasının söz konusu olabileceğidir. Nitekim 'Aşk-ı Memnu'da Bihter'in intiharı, bir zina durumunun cezalandırılması biçiminde okunmuştur. Öyleyse, Suat'ın ölümü, onun entelektüel kimliğiyle öteki bir erkekle birlikte oluşunun cezalandırılması sayılamaz mı?

Hayır, çünkü dikkat edilirse, her iki ölüm arasında bariz bir fark vardır: Suat'ın ölümü, onun kendi iradesiyle hayatına son vermediğini; Bihter'in ölümü ise, bir intihar olarak kendi iradesiyle hayatını sona erdirdiğini gösterir. Bunun anlamı, Suat'ın kendisini Bihter gibi 'suçlu' saymadığıdır. Onu 'suçlu' sayan, anlatıcının (yazarın?) bizzat kendisidir;- kahramanı değil! Suat'ı ölüme götüren, anlatıcı öznedir.

('Eylül' bu anlamda, roman karakteri ile anlatıcı öznenin farklı konumda bulundukları bir romandır;- ama ilk değil! Namık Kemal'in 'İntibah'ında da Mehpeyker'in yapıp etmeleri ile anlatıcı öznenin Mehpeyker'e karşı olan konumu arasında tezadlar vardır.)

Suad karakterini, Halide Edib'in 'Handan' romanının başkişisi olan Handan'la karşılaştırmak, modernlikle kadın özgürlüğü arasındaki ilişkinin dönüşümü konusunda esaslı bir fikir verebilir. Önümüzdeki haftalarda bunu yapmaya çalışacağım.

ZAMAN