Ali Osman Aydın / Yeni Akit
“Eğitim seferberliği” ne zaman başladı?
Cumhuriyet gökten zenbille inmiş gibi anlatıp duruyor Kemalistler. Onlara göre modernleşmemiz cumhuriyet ile başlamış! 1923’'ten öncesi karanlıkmış. Cumhuriyetten evvel fabrika namına, okul namına, kurum ve kuruluş namına hiçbir şey yokmuş! Cumhuriyeti ilan edenler her şeye sıfırdan başlamışlar!
Bu propaganda yüz yıldır aralıksız devam ettiği için, bazı insanlar anlatılanların gerçek olduğunu düşünüyorlar. Ben sadece eğitimin bir aşamasıyla, dönemin yüksek eğitimi sayılabilecek liselerle ilgili bazı bilgiler paylaşmak istiyorum bugün sizinle. “Eğitim devrimi” 1923 tarihinde mi, yoksa ondan çok önce mi başlamış buna bakarak kendiniz karar verebilirsiniz.
Milli Eğitim Bakanlığı Yayınlarından çıkan “Tarihi 100 Lise” adlı bir kitap var. Kitap, Türkiye’de kurulan ilk liseleri ve tarihlerini anlatıyor.
****
Mesela, Kuleli Askeri Lisesi ta 1845’te açılıyor.
****
Davutpaşa Lisesi, 1847 yılında Rüştiye Mektebi (orta okul) olarak açılıyor. 1913 yılında sultânî (lise) oluyor .
****
Cağaloğlu Anadolu Lisesi Esma Sultan Sarayı’nın arsasına inşa edilerek 22 Mart 1850 tarihinde hizmete giriyor.
Açılışa, Sultan Abdülmecid, annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan, Sadrazam Mustafa Reşit Paşa katılıyor.
Sultan Abdülmecid 546 cilt kitap ve bir tanesi hâlâ okulda sergilenen iki adet saat hediye ediyor.
****
Edirne Mekteb-i Rüştiyesi 1857’de açılıyor.
****
Isparta Lisesi 1861 de açılıyor. 1930’da okulun beş bin metrekarelik bahçesine dört dershanelik bir ek yapılıyor.
****
Muğla Lisesi, 1864 yılında rüştiye olarak hizmete başlıyor. 1892 yılında rüştiye, idâdîye çevriliyor.
****
Çapa Fen Lisesi, Padişah I. Abdülmecid’in iradesi ile Ahmet Cevdet Paşa öncülüğünde öğretmen yetiştirmek amacıyla ilk Dârülmuallim (Erkek Öğretmen Okulu) olarak 16 Mart 1848 tarihinde açılıyor.
****
Vefa Lisesi, 1872 yılında Mekteb-i Mülkiye’nin bünyesinde eğitim ve öğretime başlıyor ve 1925 yılında ortaokula dönüştürülüyor.
****
Denizli Lisesi 1874 yılında Rüştiye Mektebi olarak eğitim ve öğretime başlıyor.
****
Adana Lisesi 1878-1880 yıllarında eğitim ve öğretim çalışmalarına başlıyor.
****
Bursa Erkek Lisesi 1883 yılında kuruluyor. 1903-1906 yılları arasında binaya kütüphane, yatakhane, yemekhane, kapalı bir teneffüshane, 1911 yılında da hamam ilave ediliyor.
****
Rüştiye-i Askeriye olarak 1882 yılında inşa edilmeye başlanan Erzincan Lisesi, 1884 yılında tamamlanarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine başlıyor.
****
Tokat Gazi Osman Paşa Lisesi, 1884 yılında 3 yıllık rüştiye olarak açılıyor,
1902 yılında da 5 yıllık idâdîye dönüştürülüyor. 1928 yılında da okul, karma lise yapılıyor.
****
Adana Kız Lisesi, Sultan II. Abdülhamit zamanında 1881- 1885 yılları arasında yapılıyor. Adana Mekteb-i İdâdîsi olarak 1894-1895 eğitim ve öğretim yılında yatılı okula dönüştürülüyor.
****
Balıkesir Lisesi 1885 yılında hizmete açılıyor. 1914-1916 yılları arasında Balıkesir Sultânîsi’nde 8, 9, 10, 11 ve 12. sınıflarda okuyan ve mezunlardan gönüllü olarak cepheye giden 100 izci öğrenciden 87’si şehit düşüyor ve bu sebeple o yıl hiç mezun verilmiyor.
Balıkesir Lisesi, Çanakkale Savaşı’nda en çok şehit veren okullardan birisi olarak kayıtlara geçiyor.
****
Kastamonu İdâdîsi’nin (Lisesi) temeli 20 Nisan 1885’te atılıyor.
****
Ankara Atatürk Lisesi 1886 senesinde beş yıllık idâdî olarak eğitim ve öğretime başlıyor.
****
Bugün Üsküdar Burhan Felek Anadolu Lisesi adını taşıyan okul, 1887 yılında Üsküdar İdâdîsi adıyla eğitim ve öğretime başlıyor.
***
1853 yılında İzmir’de ilk Rüştiye Mektebi açılıyor. Kurulan bu ilk mektep, İzmir Lisesinin başlangıcı oluyor. Lise 1887 yılında eğitim ve öğretime başlıyor.
****
İzmit Lisesi 31 Ağustos 1887’de açılıyor. 12 Eylül 1887’de Mekteb-i İdâdî adıyla faaliyete geçiyor.
***
Sivas Lisesi, 1887 yılında eğitim ve öğretime başlıyor. Sivas Kongresi de bu binada yapılıyor. 1915 yılında Çanakkale Savaşı’na katılan okulun son sınıf öğrencilerinin tamamının şehadete ermesi nedeniyle 1915 yılında okul mezun veremiyor.
****
Pertevniyal Lisesi, 6 Nisan 1872 tarihinde Aksaray’da Valide Cami yanında Mahmudiye Rüştiyesi adıyla inşa ediliyor.
****
Trabzon Lisesi 1887 yılında eğitime başlıyor.
***
İzmir-Konak Atatürk Lisesi, 1888 yılında 120 öğrenci ile birlikte 5 yıllık Mekteb-i İdâdî olarak eğitim ve öğretime başlıyor.
****
Erzurum Lisesi, 1889 yılında Erzurum İdâdîsi adı ile kuruluyor. 1925 ve 36 yılları arasında hastaneye çevriliyor ve sonra orta okul yapılıyor.
***
Konya Lisesi, ilk kez Nizamiye Medresesinde 1 Eylül 1889 yılında açılıyor.
****
Elazığ Lisesi 1890 yılında, Padişah Abdülhamit döneminde kuruluyor.
****
Kütahya Lisesi 12 Ocak 1890 yılında hizmete açılıyor.
***
Çanakkale Lisesi 1892’de eğitime başlıyor.
***
Çankırı Lisesi 1893 yılında, II. Abdülhamit zamanında “İdâdî Mektebi” adıyla eğitim ve öğretime başlıyor.
***
Diyarbakır Lisesi 1893 yılında hizmete açılıyor. 1925’den 32’ye kadar orta okul olarak hizmet veriyor.
****
Kayseri Lisesi 1893 yılında hizmete başlıyor. Okulun millî mücadele yıllarındaki mezuniyet defterinde “Son sınıf talebeleri Sakarya Savaşı için cephede şehit düştüğünden bu öğretim yılında okul mezun verememiştir.” cümlesi yazıyor.
****
Afyon Lisesi 1894 yılında eğitime başlıyor. Yozgat Lisesi 1895, Antalya Lisesi 1898’de...
***
İstanbul (Kadıköy) Anadolu Lisesi 1899 hizmete açılıyor. İkinci bina ise 1901 yılında yapılıyor ve 1902 yılında Hamidiye Kız Ortaokulu adıyla açılıyor.
***
Erzurum Nene Hatun Kız Lisesi Erzurum Darülmuallimini (Erzurum Erkek Öğretmen Okulu) olarak 1900 yılında kuruluyor.
***
İskenderun Lisesi, 1901 yılında açılıyor.
***
Niğde Atatürk Lisesi 1901-1902 eğitim ve öğretim yılında açılıyor.
***
Çorum Atatürk Lisesi İlk defa 1876 yılında Rüştiye Mektebi (ortaokul) olarak açılıyor ve 1902 tarihinde idâdî (lise) olarak hizmet vermeye başlıyor.
***
Bilecik Ertuğrulgazi Lisesi ve Nişantaşı Anadolu Lisesi 1905 yılında açılıyor.
****
Çelebi Mehmet Anadolu Lisesi, Bursa’da, 19 Ağustos 1906 tarihinde “Bursa Hamidiye Medrese-yi Muallimini” adıyla ”Öğretmen Okulu” olarak öğretime başlıyor.
***
Çamlıca Kız Lisesi ve Kabataş Erkek Lisesi 1908 yılında eğitime başlıyor.
****
İstanbul Erkek Lisesi 1884 yılında kurulup 1910 yılında İstanbul erkek lisesi adıyla hizmet vermeye başlıyor. Çanakkale Savaşlarına gönüllü olarak katılan İstanbul Sultânîsi öğrencilerinden 50’sinin şehit düşmesi üzerine binanın pervazları siyaha boyanıyor ve okulun renkleri sarı-siyah olarak kalıyor.
****
Rize Lisesi 1910 yılında...
***
Gaziantep Şahinbey Lisesi 1911 yılında kuruluyor.
***
Erenköy Kız Lisesi ve Kadıköy’de 1911 yılında...
***
İstanbul Fatih Gelenbevi Lisesi, “Gelenbevi İdadisi” adıyla 1911 yılında kuruluyor.
***
Eyüp Lisesi 1912 yılında, Eyüp Sultan Reşadiye Numune Mektebi adıyla açılıyor.
***
Samsun Atatürk Lisesi 1912, Antakya ve Giresun Liseleri 1913, Edirne Lisesi 1914, İzmir Karşıyaka Lisesi 1915, Kandilli Kız Lisesi 1916, Eskişehir Lisesi 1922 yılında eğitime başlıyor.
Balkanlar ve Anadolu’nun hemen hemen bütün büyük şehirlerinde modern anlamda daha birçok okulun henüz cumhuriyet kurulmadan çok önce eğitime başladığının altını çiziyor kitap. Lisenin kısmen yüksek seviye eğitim kurumu kabul edildiği dönemde orta ve ilk okul düzeyinde çok daha fazla okul yapılıyor aynı dönemde.
Cumhuriyet yönetimi, bu okullardan bir kısmını ya ilk- orta okula dönüştürüyor ya da hastane, kamu binasını yaparak muhtelif amaçlar için kullanıyor. Kitaptan yola çıkarak cumhuriyet döneminde sıfırdan başlanıp yapılmış lise binası olduğunu söylemek biraz zor. Belli ki kapananlar hariç, Osmanlı döneminde inşa edilen okulların isim ve statüleri değiştirilerek faaliyete devam edilmiş.
Çok enteresandır ki, Kemalist tarihçiler ve Atatürkçü çevreler yakın tarihimizin bu mühim kısmını özellikle karartmaya çalışıyorlar. Bin bir emekle açılan bu okulları, onları bu memlekete kazandıran insanları, ve bu okullaşmanın arkasındaki Osmanlı yönetimini gözlerden kaçırmaya ve düşmanlaştırmaya çalışıyorlar. Yapılan her şeyi de, asıl sahibine bakmadan Mustafa Kemal’in hanesine yazmaya çalışarak geçmişin mirasının üzerine oturmaya çalışıyorlar.
Halbu ki “eğitimin olumlu ve olumsuz yanlarının farkında olarak”, geleceğin vatandaşlarına yeni bir zihniyet kazandırmaya çalışarak, geleneği modernliğe ezdirmemeye azami gayret göstererek, asri eğitim usullerini tüm Osmanlı coğrafyasına yaymaya çalışan Sultan Abdülhamid’i, Ahmet Cevdet Paşa’yı, Tunuslu Hayrettin Paşa’yı, Sait Paşa’yı, Kıbrıslı Kamil Paşa’yı öncüler olarak en başta anmak gerek...
Bugün okullarımızdan mezun olan öğrencilerin kaçı bu ülkede eğitim seferberliğinin Mustafa Kemal daha doğmadan çok önce Osmanlı yöneticileri tarafından başlatıldığını biliyordur. Maalesef çok az bir kısmı.
Çünkü okullarda “eğitim seferberliğinin” Mustafa Kemal tarafından başlatıldığı, ondan önce memlekete bir çivi bile çakılmadığı, Sultanların eğitim düşmanı insanlar olduğu öğretiliyor çocuklara. Bu yüzden de insanlar Osmanlı yöneticilerine, sabahtan akşama kadar küfrediyorlar.
Tarihimizi bu ideolojik bağnazlıktan kurtarmadan yeni nesilleri tarihin gerçek aktörleriyle tanıştırmamız mümkün olmayacak!