Ortadoğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler-Alev Erkilet
Fırat Taşdemir
Yakın zamanlarda yeni baskısı Hece Yayınları’ndan çıkan Alev Erkilet’in ‘Orta Doğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler’ kitabı, Türkiye, Mısır ve İran gibi ülkelerdeki modernleşmeyi ve modernleşmeyle birlikte ortaya çıkan İslami hareketleri inceliyor. Daha çok sosyoloji alanında bir çalışma olan kitapta, toplumsal hareketlerin sosyolojik analizlerine ve İslami hareketlere etkisine değinilmiştir.
Erkilet, öncelikle İslami hareketlerin, Batılı sosyologların kendi iç dinamiklerinden beslenmiş teorileriyle anlaşılamayacağını söyler. Örneğin; sosyolojik teorilerden birisine göre, “kaybedecek bir şeyi olmayanlar toplumsal hareketlere katılır”. Ancak yazar bunun, bir toplumsal hareket olan İslami hareketler için geçerli olmadığını, İslami hareketleri, “kaybedecek bir şeyleri olanların” yüklenip götürdüklerini ifade eder. Erkilet, Batılı sosyologların bu yanılgılarını bir temele dayandırmakta ve oryantalistlerin İslam bilgisinden beslenen bu sosyologların İslam hakkında temel yanlışlara düştüklerini ve İslami hareketler hakkında sağlam değerlendirme yapamadıklarını ileri sürer. Hâlbuki İslam, dolayısıyla İslami hareketler, kendi içerisinde ayrı bir gerçekliğe sahiptirler. Bu gerçeklikler göz ardı edilerek İslami hareketler hakkında isabetli görüşler ortaya konulamaz.
Mısır’da ise modernleşmeyi başlatan Mehmet Ali Paşa’dır. Osmanlı valisi olan Mehmet Ali Paşa özerkliğini ilan ettikten sonra Fransızlar ile yeni ilişkilere girmiş ve Avrupa yaşam tarzına ilgi duymaya başlamıştır. Daha sonra Kral Faruk, Nasır, Enver Sedat ve Mübarek diktatörlükleri döneminde modernleşme ve batılılaşma, topluma dikte edilmeye çalışılmıştır. Mısır’da İslami hareketlere baktığımız zaman Hasan el-Benna’nın kurduğu Müslüman Kardeşler teşkilatının öne çıktığını görürüz. Daha sonra Mısır’da ortaya çıkan radikal hareketlerin çıkış noktasının da İhvan olduğu görülecektir. Başta emperyalizm ve yerli kuklalarına karşı mücadele eden İhvan, İslam’ın, hayatın bütün yönlerine ikame edilmesi gerektiğini her defasında belirtir. Müslümanların en çok siyasete ilgi göstermesi gerektiğini söyleyen Benna, bugün Müslümanların zor durumda olmasının nedenini ise İslam’ın sadece vicdana hapsedilmesine bağlar. Yazarın İhvanı detaylı bir şekilde ele almasının önemi bugün daha iyi anlaşılmaktadır. Tunus’ta başlayan ve tüm Orta Doğu’da domino etkisi oluşturan, batılıların Arap Baharı diye nitelediği Orta Doğu İntifadaları’na baktığımız zaman genel olarak Müslüman Kardeşlerin büyük rol oynadığı görülecektir. Mısır’da Mübarek diktatörlüğünü deviren en büyük dinamik güç olan Müslüman Kardeşler, Suriye ve diğer coğrafyalarda da batılı yaşam anlayışına ve kukla konumunda olan zalim işbirlikçilere karşı İslami düzeni savunmaktadır. Erkilet, bu noktada derin bir İslami meşruiyet sorununun yaşandığı ve sayıları yüze varan İslami hareketlerin bulunduğu Mısır’ın, devrimci dönüşüm potansiyelinin bulunduğunu söyler.
İran modernleşmesi ise Türkiye modernleşmesi ile benzerlik gösterir. Türkiye’de modernleşmenin aydınların eliyle olması İran’da da benzeri bir durumu ortaya çıkarmıştır. Abbas Mirza, öğrencileri Avrupa’ya göndermiş ve eğitim alan öğrencilerin toplumu değiştirmesi için çaba göstermiştir. İran’ın İslam öncesi toplumun değerlerine geri dönmesi gerektiği aydınlar tarafından benimsenmiştir. Modernleşmenin halka zorla benimsetilmesi aydınların misyonunun ayrılmaz parçası olmuştur. İran’da Rıza Şah Pehlevi döneminde batılılaşma girişimleri doruğa çıkmıştır. Şah, İran’ın laik temeller üzerine oturtulması gerektiğini belirtir. Şah yönetimine en büyük tepki dini aidiyeti olan kesimler tarafından gelmiştir. Ülke aydınları üzerinde etkisi olan ve batı eğitimi almış olan Ali Şeriati çizgisi ve ulema ve muhafazakar halk nazarında itibar sahibi olmuş İmam Humeyni çizgisi Şah’a karşı en büyük muhalefet odakları olmuşlardır. Erkilet, daha çok radikal bir çizgiye sahip olan bu kişileri öne çıkarmıştır. Humeyni’nin karizmatik liderliğinin etkili olduğu İran İslam devrimi batılılar tarafından hayretle karşılanmıştır. Çünkü batı dünyası post-modern dönemde dini (İslami) karakterli bir halk hareketi ve neticesinde oluşan bir devrime pek olanak vermiyordu. İran’da oluşan devrimin diğer İslam toplumlarına ilham kaynağı olduğu söylenebilir.
Kitapta genel olarak, Türkiye, Mısır ve İran’ın modernleşme süreçleri ve bu süreçte ortaya çıkan İslami hareketlerin yapısal ve düşünsel karşılaştırması yapılarak, İslami devrimin sadece İran’da ortaya çıkmasının nedenleri çözümlenmeye çalışılmıştır. Fransız devriminin Fransa’da ortaya çıkması nasıl ki Fransız toplumunun yapısı ve iç dinamikleriyle açıklanıyorsa, İran’da ortaya çıkan devrimde de aynı faktörler etkilidir. Türkiye’de benzer bir durumun meydana gelmemesi İslami hareketlerin kitle desteğinden yoksun olmasıdır. Mısır’da ise yazarın tezini oluşturduğu dönemde Orta Doğu İntifadaları henüz cereyan etmemişti ve bir değişim talebi net bir şekilde görünmüyordu.
Haksöz-Haber