Kuzey Kafkasya'nın sürgündeki cesur yüzü

Mehmet Uyar / Mecra

Kuzey Kafkasya'nın sürgündeki cesur yüzü

Haydar Bammat, 11 Mayıs 1918 yılında kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin ilk dışişleri bakanıdır. 3 Kasım 1890, Dağıstan Temirhan-şura, Kafir Kumuk köyü doğumlu Kumuk Türklerindendir. İlkokulu Timurhan-şura’da liseyi Stavrapol Lisesi’nde okumuştur. Küçük yaşlarda İslamî ilimleri ve Arapçayı öğrenmiştir.

1906 yılında girdiği Petersburg Üniversitesi hukuk bölümünden mezun olmuştur. Haydar Bammat, 1912 sonbaharından Şubat 1917 devrimine kadar Tiflis'te Çar'ın Kafkasya Valisi'nin yanında maiyet memurluğu görevini ifa etmiştir.

1916 yılı sonunda Tiflis Müslüman Yardım Komitesinin başkanlığına seçilmiştir. Şubat 1917'de Transkafkas Müftüsü Mirza Huseyin Gaybzade ile birlikte Kafkasya halklarına ve kurumlarına devrime katılmak için bir çağrı yapmıştır. Şubat 1917 devriminden sonra Dağıstan'a dönen Haydar Bammat aktif siyasete geçmiş ve Kuzey Kafkasya’da başlayan millî diriliş ve devletleşme yolunda önemli çalışmalara imza atmıştır. Mezuniyet sonrası Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı mücadelesinde aktif siyasi faaliyetlerde bulunmuştur.

1-11 Mayıs 1917’de Moskova’da Kafkasyalı Sosyal Demokratlardan Ahmet Tsalıkkatı’nın başkanlığını yaptığı Rusya Müslümanları Geçici Merkezi Bürosu’nun organize ettiği Tüm Rusya Müslümanlarının 1. Kongresi’ne Dağıstan temsilcisi olarak katılmıştır. Ağustos 1917’de Dağıstan Andi’de yapılacak Kafkasya Dağlı Halkları Birliği’nin Kongresi’ne Dağıstan üyesi olarak seçilmiştir. Ağustos 1917 başlarında Temirhan-şura’daki Dağıstan Bölgesi İcra Komiteleri toplantılarına katılarak konuşmalar yapmıştır.

Güney Rusya’da kurulan Güney-Doğu Birliği hükümetinde Abdülmecid Tapa Çermoy (Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti birinci başkanı), Pşımaho Kotse ile birlikte yer almıştır. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti başkanı Abdülmecid Tapa Çermoy, dışişleri bakanı Haydar Bammat, devlet bakanı Zubeyr Temirhan (Dağıstanlı), ve Dağıstan Milli Konseyi üyelerinden Mehmet Kadı Dibir ile birlikte Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı meselelerini konuşmak üzere 19 Mart 1918’de Tiflis’e geçmiştir.

Tiflis’te bunduğu dönemde Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti ikinci başkanı olan Pşımaho Kotse’nin hapishaneden çıkması için aracı olmuş ve Pşımaho Kotse’nin hapisten çıkmasını sağlamıştır. Kafkas Hükümetlerinin ve Osmanlı Devleti’nin katıldığı Batum Konferası’nda Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Kafkasya Konfederasyonu teklifi çeşitli sebeplerden ötürü gerçekleşmemiştir. Haydar Bammat’ın bu yöndeki teklifleri sonuçsuz kalmıştır.

• Türk Hükümeti başkanı Talat Paşa, Kuzey Kafkasya ve Dağıstan’ın Rusya’dan ayrılıp bağımsız olmalarını destekleyeceğini Haydar Bammat’a iletmiştir.

Alman hükümeti temsilcisi general von Lossow ile bağımsızlık konularında istişareler yapmıştır. Dış devlet temsilcileriyle görüşmeler yapmak, bağımsızlığın tanınması ve Osmanlı Devleti’nden destek alınması için birçok görüşmeler yapılmıştır. Batum Konferası ve Paris Barış Konferası’nda Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin tanıması için oluşturulan heyette yer almıştır.

6 Mayıs 1918’de Haydar Bammat başkanlığındaki heyet İstanbul’a gelmiştir ve 11 Mayıs 1918’de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti bağımsızlık ilan etmiştir. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanında Abdülmecid Tapa Çermoy ile birlikte Haydar Bammat’ın imzası bulunmaktadır. Yapılan çalışmalar sayesinde Osmanlı Devleti, Kuzey Kafkasya Cumhuriyetini tanımış ve dostluk antlaşması imzalanmıştır. 8 Haziran 1918’de imzalanan bu antlaşma ile Haydar Bammat, Abdülmecid Tapa Çermoy’a Talat Paşa’nın Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ne insani, maddi ve silah yardımı yapılacağından dolayı söz verdiğini yazmıştır.

Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere Haydar Bammat, cumhuriyetin bağımsızlığı için hem Osmanlı ile hem diğer dış devletler ile aktif diplomatik ilişkiler yürütmüştür. Haydar Bammat, Paris dönüşü ise Bakü’de Dağıstan Sovyet temsilcilerinden Cemalettin Korkmazov ile görüşmeler yapmıştır. Bu görüşmelerle birlikte Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti meselesi için Savunma Konseyi kurulmuştur.

Cumhuriyetin bağımsızlığı dönemi Türkiye’deki Tasvir-i Efkâr gibi gazetelere demeçler vermiş ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanına ilgileri çoğaltmıştır. Haydar Bammat hem Abdülmecid Tapa Çermoy hükümetinde hem Pşımaho Kotse hükümetinde dışişleri bakanlığı yapmıştır.

1921’de tüm Kafkasya Bolşevik işgali altında kalınca diğer birçok devlet adamı gibi Haydar Bammat da sürgün hayatı yaşayacağı Paris’e geçmiştir.

Paris’e geçmeden önce Türkiye’de Trabzon’da bir süre kalıp evlenmiştir. 1922 yılında cesaretinden ve devlet adamlığından ötürü Afganistan kralı Nadir Şah tarafından kendisine Afgan vatandaşlığı verilmiştir.

İkinci dünya savaşı yıllarında siyasetten emekli olan Haydar Bammat, Afgan Hükümeti’nin İsviçre maslahatgüzarı olarak Bern’de uzun yıllar görev yapmıştır. Sağlığının bozulması nedeniyle Paris’e dönen Bammat, 1929 yılında Fransızca olarak “ Le Caucase et la Revolution Russe” kitabını yazmıştır. Rus Devrimi yıllarında Kafkasya’yı bu eserinde işlemiştir.

• İkinci Dünya savaşından sonra İslamiyet ile ilgili çalışmalar yapmış, İslam ve İslam dünyası ile ilgili birçok eser çıkarmıştır.

1946 yılında “Visages de l’Islam” (İslamın Çehresi) eserini yazmıştır. Arapça’ya da çevrilen bu eser daha sonra 1958 yılında düzeltilerek ve genişletilerek yayımlanmıştır (Lozan ve Paris). 1962 yılında bu kitap Türkçe’ye çevrilmiş ve Türkiye’de yayımlanmıştır (İslamiyet’in Manevi ve Kültür Değerleri). Bammat’ın ortaya çıkartmış olduğu eserlerinden bazıları şunlardır:

• Le Probleme de Caucase (Lausanne 191 1); Apport des Musulmans a la Civilisation ( Geneve 1962); "La Position de la Turquie", Le Mois Suisse (Montreux, Julliet 1943).

31 Mart 1965’te diğer âleme göçerek Paris’de defnedilmiştir. Haydar Bammat’ın IRCICA (İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi’nde arşivi bulunmaktadır. Hem Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti çalışmaları hem İslam dünyası çalışmaları için bu arşivden yararlanmak gerekmektedir. Haydar Bammat’ın Timur ve Necmettin adında iki oğlu olmuştur. Oğlu Necmettin Bammat da babası gibi İslam dünyası ile ilgili birçok çalışmalar yapmış, eserler bırakmış ve diplomatlık görevlerini yürüterek dünyaca ünlü olmuştur. İslam İşbirliği Konferansı, Birleşmiş Milletler gibi kurumlarda görev almıştır.