Hasan Ruhani'nin Cumhurbaşkanı seçilmesiyle yeni bir döneme giren ABD-İran ilişkileri gerilimli bir 34 yıl geçirdi. İran’da “1979 İslâm Devrimi” ile ABD tarafından desteklenen Şah Rıza Pehlevi’nin devrilmesinin ardından Tahran-Washington ilişkileri çıkmaza girdi.
1979
4 Kasım: Devrimi destekleyen öğrenciler ABD Büyükelçiliği'ni bastı. 52 ABD'li 444 gün boyunca elçilikte rehin tutuldu. Rehine krizi diplomatik ilişkileri kopardı.
1980
4 Nisan: ABD’nin rehineleri kurtarmak için yaptığı askerî operasyon başarısızlıkla sonuçlandı. Operasyonun ardından sekiz ABD’li ve bir İranlı sivil hayatını kaybetti.
1981
20 Ocak: ABD rehinelerin serbest bırakılması karşılığında İran’ın dondurulan hesaplarının yeniden aktif hâle getirileceği sözünü verdi. Rehineler serbest kaldı. Olay ABD ve İran ilişkilerinin “İslâm Devrimi”nin ardından izleyeceği seyri de belirledi. ABD’nin İran’a yaptırımları başladı ve ilişkilerdeki soğuma bu krizden sonra hızlandı.
1986
Ekim: ABD'de Ronald Reagan yönetiminin İran'a silah ambargosuna rağmen silah sattığı ortaya çıktı. Reagan yönetiminin amacı silah geliriyle Nikaragua'da solcu hükümeti devirmek için savaşan gerillaları desteklemek ve İran'da rehin tutulan yedi ABD vatandaşının serbest kalmasını sağlamaktı.
1988
Temmuz: İran-Irak Savaşı sırasında, Hürmüz Boğazı'nda bulunan bir Amerikan savaş gemisi, İran yolcu uçağını vurdu. Uçağın yanlışlıkla vurulduğu söylendi. 290 yolcu hayatını kaybetti.
1989
Kasım: ABD, dondurduğu İran’a ait 576 milyar doları serbest bıraktı.
1995
ABD terörizme destek verdiği ve nükleer silah üretmeye başladığı iddiasıyla İran’a petrol ve ticaret yaptırımları uygulamaya başladı. İran suçlamaları reddetti.
1997
Mayıs: Liberal siyasetçi Mahmut Hatemi seçimleri kazanarak Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturdu.
2002
Ocak: ABD Başkanı George Bush; Irak, İran ve Kuzey Kore'yi "şeytan ekseni ülkeleri" olarak adlandırdı. Bush üç ülkeyi uzun menzilli füze çalışmalarından dolayı suçladı. Bu açıklama İran’da hem liberallerden hem de muhafazakârlardan tepki gördü.
Eylül: ABD'nin tepkisine rağmen Rus teknisyenler İran'ın ilk nükleer reaktörünün inşaatına Buşehr kentinde başladı.
2002-2006
Bu dönemde Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) yetkilileri ile görüşmeler yürüten Tahran, uranyum zenginleştirmeyi durdurmaya söz verdi. Ancak 2004’te nükleer faaliyetlere yeniden başladı. 2005’te aşırı muhafazakâr Mahmud Ahmedinejad iktidara geldi. 2006’da ise İran, Natanz nükleer tesisini yeniden faaliyete geçirdi.
2007
Ekim: BM tarafından 2006 yılından itibaren uygulanmaya başlanan yaptırımlara ek olarak, ABD İran’a sert yaptırımlar uygulamaya başladı. Bu yaptırımlar ABD’nin İran’a 30 yıl önce uyguladıklarının ardından en sert önlemler olarak kayda geçti.
Aralık: Yeni bir ABD raporu, İran’ın oluştruduğu nükleer tehdidin sanılandan daha az olduğunu gösterdi.
2008
Mart: Ahmedinejad, “1979 İslam Devrimi”nin ardından Irak’a giden ilk İran Cumhurbaşkanı oldu. Irak Cumhrubaşkanı Celal Talabani ve Başbakan Nuri el-Maliki ile bir araya gelen Ahmedinejad, yabancı güçlerin ülkeden çıkmasını istedi. Ahmedinejad, ülkesinin Irak'ın yeniden yapılandıırlmasına yardım etmek istediğini söyledi ve bir dizi işbirliği anlaşması imzalandı.
Temmuz, Ağustos: Uzun menzilli füze denemesi yapan İran ayrıca uzaya roket fırlattığını duyurdu. BM Güvenlik Konseyi daha sert yaptırımlar uygulama kararı aldı.
Kasım: Ahmedinejad, ABD’de George Bush’un ardından başkanlık koltuğuna oturan Barack Obama'yı kutladı. Obama ise İran'ın nükleer programıyla ilgili önkoşulsuz müzakereler önerdi.
2009
Şubat: Ahmedinejad, Obama’nın teklifine "ABD ile diyaloğu karşılıklı saygı koşuluna dayalı olursa kabul ederim." yanıtını verdi.
Mart: İran’ın ruhani lideri Ali Hamaney, yeni ABD lideri için “Obama da Bush gibi Ortadoğu’da aynı yanlış yolu izliyor.” dedi.
Nisan: İran, ABD’li gazeteci Roxana Saberi’yi casuslukla suçladı ve sekiz yıl hapis cezasına çarptırdı.
Mayıs: ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından yayımlanan bir rapor İran’ı ‘teörizmi destekleyen en aktif devlet’ ilan etti. İran iddiayı reddetti. Nisan ayında İran’da hapis cezasına çarptırılan ABD'li gazeteci serbest bırakıldı.
2010
Ocak: İranlı fizikçi profesör Mesud Ali Muhammedi’ye Tahran’da bombalı saldırı düzenlendi. Muhammedi hayatını kaybetti, hükûmet ABD'yi ve İsrail'i suçladı.
Aynı yıl İran’ın uranyum zenginleştrime faaliyetlerini yurtdışında gerçekleştirmesi için Türkiye ve Brezilya'nın arabuluculuğunda yapılan görüşmelerde uzlaşı sağlandı. Batılı ülkeler ise anlaşmaya şüpheyle yaklaştı. BM Güvenlik Konseyi İran’a dördüncü kez yaptırım kararı aldı.
Eylül: ABD vatandaşı Sarah Shourd (32), Shane Bauer (28) ve Joshua Fattal (28) Irak-İran sınırında yürüyüş yaparken casusluk gerekçesiyle İranlı yetkililer tarafından tutuklandı.
İddiaları yalanlayan üç ABD’liden Shroud 2010’da, Bauer ve Fattal ise 2011’de serbest bırakıldı. ABD, sekiz İranlı yetkiliye insan hakları ihlallerinden dolayı yaptırım uygulamaya başladı.
Aralık: İran ve P5+1 ülkeleri arasında Cenevre’de yapılan müzakerelerde İstanbul’da ocak ayında yeniden bir araya gelinmesi kararına varıldı.
Şubat: “İran İslâm Devrimi”nin ardından ilk kez Süveyş Kanalı’ndan iki savaş gemisi geçirdi. İsrail bu eylemi provokasyon olarak değerlendirdi.
2011
Ekim: ABD İran’ı, Washington’un Suudi Arabistan Büyükelçisi’ni öldürmek için kurulan bir komploya katılmakla suçladı. Tahran iddiaları yalanladı.
2012
Ocak: ABD, petrol ihracat gelirlerinin gizlendiği en önemli kurum olan İran Merkez Bankası’na yaptırımlar uygulamaya başladı. İranlılar ise ABD’yi Hürmüz Boğazı’nı kapatmakla tehdit etti.
Şubat: ABD; Türkiye, Hindistan, Güney Kore, Malezya, Güney Afrika, Sri Lanka ve Tayvan’ı İran’dan petrol alımını durdurmaları koşuluyla ekonomik yaptırımlardan muhaf tuttu.
2013
Haziran: İran’da Ahmedinejad’ın görev süresinin dolmasıyla yapılan seçimleri refomcu siyasetçi Hasan Ruhani kazandı.
Eylül: İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Ruhani, BM Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada, ülkesinin asla nükleer silah üretmeyeceğini söyledi. Ruhani sonuç odaklı ve birkaç ay içinde tamamlanacak yeni müzakere sürecine başlamak istediğini söyledi.
Kasım: Cenevre’de İran ile 5+1 ülkeleri arasında geçici bir anlaşmaya imza atıldı. Nükleer faaliyetlerin kısıtlanması karşılığında yaptırımların gevşetilmesini öngören anlaşmaya göre 20 Temmuz 2014'e kadar kapsamlı bir anlaşmaya ulaşması hedeflendi.
2014
Temmuz: İran ile 5+1 ülkeleri arasında Şubat-Temmuz 2014 arasında gerçekleştirilen yedi turlu müzakereler sonucunda taraflar arasında "derin farklılıklar" olduğu gerekçesiyle süreç dört ay uzatıldı.
Kasım: Dört ay boyunca yürütülen müzakerelerde ilerlemeler kaydedilmesine rağmen kapsamlı bir çözüme ulaşılamadı ve müzakereler yedi ay daha uzatıldı.
2015
Ocak: ABD Kongresi’nde Demokrat ve Cumhuriyetçi üyeler, İran’a uygulanan yaptırımların artırılması için yasa tasarısı sunmaya hazırlandı. Obama yasa kabul edilse dahi veto edeceğini açıkladı. İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif, ABD'nin yeni yaptırım kararı alması durumunda, misilleme olarak uranyum zenginleştirme oranını arttıracaklarını söyledi.
Nisan: İran ile 5+1 ülkeleri, 2 Nisan’da İsviçre’nin Lozan kentinde "çerçeve uzlaşmaya" vardıklarını ve kapsamlı anlaşma metnini 30 Haziran’a kadar yazacaklarını açıkladı.
Haziran: Görüşmelerin öngörülen son günü olan 30 Haziran'da İran Dışişleri Bakanı Zarif, Viyana’da ABD Dışişleri Bakanı Kerry ile görüştü. Müzakereler bir hafta uzatıldı. Bakan düzeyinde yoğun diplomasi trafiği başladı.
Temmuz: İranlı ve 5+1 ülkeleri 12 yıllık sürecin ardından, 14 Temmuz'da, nükleer müzakerelerde tarihî anlaşmaya vardı.
Kaynak: Al Jazeera