Kur’an Kıssalarında Tarihsellik Unsurları -5 (Kıssalar/Olaylar bütünlüğü) (Kıssalar Edebî Eser Allah Edebiyatçı mı)
Giriş:
Bazı çağdaş/modernist Kur’an yorumcuları tarafından, Kur’an kıssalarında aranan tarihsel unsurlarla ilgili olarak hazırladığımız yazı dizisinin sonuna gelmiş bulunmaktayız. Bu beşinci inceleme yazımızda, mezkûr yorumcuların, Kur’an’ın tarihsel/vakiliği üzerinde problemli bir olgu olarak gösterdikleri, “Kıssalar/Olaylar bütünlüğü” unsurunu ele alacağız. Halefullah ve Zeyveli’ye ait “Kıssalar/Olaylar bütünlüğü” unsuruna dair iddialarını detaylıca ele aldığımız için, Kur’an kıssalarının tarihselliğindeki bu son unsurla ilgili yazımızı iki bölümde arz edeceğiz. Birinci bölüm Halefullah ve Zeyveli’ye ait iddiaları; ikinci bölümde ise Kur’an perspektifinden, kıssalar/olaylar bütünlüğüne bakışı ele alacağız.
Kur’an’ın çağdaş/modernist yorumcularından biri olarak gördüğümüz Muhammed Ahmed Halefullah, “el-Fennu'l Kasasi fi'l-Kur'an” “Kur’an’da anlatım sanatı” adlı kitabında; Kur’an-ı Kerim’in, kıssalarındaki kişi ve olayları kıssa ederken yaptığı bütüncül olmayan, parçacı yaklaşımını, Kur’an’ın edebî özgürlüğü içersinde değerlendirerek, kıssaları tarihsellikten çıkarmaya çalışmıştır. “İncelemeler ispatlıyor ki, edebî özgürlükle ilgili birçok olgu Kur’an’da vardır. Şimdi burada şu noktalar üzerinde durabiliriz (…) Kur’an bazı olayları özellikle seçmiş diğerlerini anlatmamıştır. Bir şahıs veya bir toplumun başına gelenler ile ilgili olarak meydana gelen olayları tam ve eksiksiz olarak anlatma yolunu tutmamış, sadece hedeflerine ulaşmaya yardım eden, yani zihinleri öğüt almaya ve hidayete yönelten ifadeleri seçmekle yetinmiştir. Bu yüzden olmalı ki, Kur’an okuyucuyu bir gayeye ulaştırmayı hedefleyen birçok kıssayı tek bir yerde toplamıştır.”1
Aşağıda detayları ile inceleyeceğimiz bu tespitleri ile Halefullah, Kur’an’ı vazeden Cenabı Hakk’ı, Arap toplumundan derlediği! menkibevî anlatımları, çeşitli ilave ve eksiltmeler yoluyla yeniden kurgulayarak dini hedefler doğrultusunda gerek bütün olmayan fragmanlar halinde, gerekse birçok kıssa kahraman ve olaylarını bir arada bir bütün olarak aynı özellikleri ile edebî bir tür olarak kıssa eden Edebiyatçı olarak nitelemektedir.
Halefullah’ın “el-Fennu'l Kasasi fi'l-Kur'an” kitabındaki görüşlerinin Türkiye’deki dillendiricisi olan H. Zeyveli; kıssalardaki “Olaylar bütünlüğü” olgusu hakkında şöyle bir tespitte bulunmaktadır. “Kur’an kıssalarında bir olayın bütün olarak anlatımı da hedeflenmemiştir. Bazen kıssanın bir bölümü ile diğer bölümü arasında büyük zaman atlamaları görülür. Mesela Meryem suresinin başında 2-11. ayetlerde, Hz. Zekeriya’ya bir evlat verileceği müjdesi ile ilgili diyalogun hemen arkasından 12. ayette “Ey Yahya, Kitab’a kuvvetle sarıl! (dedik)” diye kıssa devam eder. Yani Yahya doğmuştur, büyümüştür, peygamber olmuştur. Bütün bu safhaların anlatımı atlanmıştır. Çünkü Kur’an’ın amacı bu detay safhaları anlatmak değildir.”2
Ancak Kur’an’ın, kıssalarındaki bu parçacı anlatımını olağan kabul ediyor gibi görünen Zeyveli; Kur’an kıssalarının tarihsel/vakiliği üzerine itirazlarında ise Halefullah benzeri bir itirazda bulunmaktadır. Halefullah’ın tarihsellik sıralamasında değişiklik yaparak, Kur’an kıssalarında aradığı tarihsel unsurlar arasında sonuncu –beşinci- olarak “Olaylar/Kıssalar bütünlüğü” unsurunu serdeden Zeyveli’ye göre sıralama şöyledir: “Gerçekten tarihî olayların özelliklerini gözeterek Kur’an kıssalarını incelediğimizde, onların, tarihî olayların vazgeçilmez karakteristik öğelerinden mahrum oldukları görülür. Bilindiği gibi tarihî olaylar sadedinde: 1-Zaman, 2-Mekân, 3-Şahıslar, 4-Kronoloji, 5-Olayların bütünlüğü önem arz etmektedir.”3 Dolayısıyla Zeyveli; “olayların bütünlüğü”ne sahip olmayan, Kur’an kıssalarının, tarihselliğinde şüphe olduğunu kategorik olarak izhar etmiş olmaktadır.
Halefullah ve Zeyveli’nin bilip de anlamazlıktan geldikleri bir husus:
Halefullah ve Zeyveli, Kur’an’ın kıssa anlatım üslubunun, Kur’an’a özel tarifini yaparken aynı zamanda onun (Kur’an’ın), muhatap toplum alt yapısındaki dilsel, edebî, kültürel formları nazarı dikkate aldığını kasıtlı/kasıtsız göz ardı etmektedir. Çünkü Kur’an Arap cahiliye toplumundaki kıssa anlatım üslubunu kullanarak muhatap toplumu dini açıdan etkilemeye çalışmaktadır.
Halefullah, Kur’an’ın ilk muhatabı olan cahiliye toplumu altyapısını tarif ederken şöyle diyor: “Peygamber (s)’in yaşadığı ve Kur’an’ın indiği dönemin çağdaşı olan insanlar, bu kapalı ifadelerin arkasındaki şeyleri, tarihsel bir kültür olarak biliyor olduklarından, Kur’an bu (tarihsel) özellikleri açıklamamış olabilir.”4 Bundan dolayı “Kur’an ilk olarak, veciz bir üslup kullanmaktadır. Bu Kur’an kıssaları ya bilinenlere işaret etme veya çevrenin bildiği ve hiçbir şekilde yabancısı olmadığı olaylara kısaca atıflar biçimindedir. (…) Kur’an’daki bu kıssa öğelerinin, bilinenler üzerinde hareket ediyor olması bizim görüşümüzü desteklemektedir. Tanınan ve meşhur olan şahsiyetler ile o çevrede yaygın olan olaylar Kur’an’da en fazla kullanılan kıssa öğeleridir ve bunun aksine bilinmeyen olaylar ile tanınmayan şahsiyetler fazla kullanılmamıştır. (…) Yukarıdaki olgulardan da açıkça anlaşılacağı üzere Kur’an’ın metodu; kıssayı Arap coğrafyasından veya Arap mantalitesinden aldığı unsurlar üzerine bina etmekten ibarettir. Bunun amacı, kıssaların muhataplar üzerinde derin etkiler bırakmasını sağlamak, bilinen ve tanınan, olağan olay ve kişilerden, bilinmeyen ve yabancı fikir ve düşüncelere varmaktır.”5
O halde gerek müşrik Mekke cahiliye toplumu, gerekse Tevrat ve İncil alt yapısının baskın olduğu Ehl-i Kitap Medine toplumunun, dini ve “…tarihsel bir kültür olarak biliyor….” oldukları ki, bunu Kur’an’ın; “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki kitaplarda, vardır. İbrahim ve Musa'nın kitaplarında.“6 diyerek, beyan ettiği kıssalardaki kişi ve olayları, bütünüyle anlatmanın gereksizliğini bilen Cenabı Hakk, Kur’an kıssalarını, tevhid ve hidayet eksenli fragmanlar/parçalar halinde vazetmiştir. Halefullah, Kur’an’ın bu anlatım üslubunu şöyle belirtir: “Kur’an ilk olarak, veciz bir üslup kullanmaktadır. Bu Kur’an kıssaları ya bilinenlere işaret etme veya çevrenin bildiği ve hiçbir şekilde yabancısı olmadığı olaylara kısaca atıflar biçimindedir.” Bu anlatım üslubun sebebini de şöyle açıklamaktadır: “Kur’an’ın metodu; kıssayı Arap coğrafyasından veya Arap mantalitesinden aldığı unsurlar üzerine bina etmekten ibarettir. Bunun amacı, kıssaların muhataplar üzerinde derin etkiler bırakmasını sağlamak, bilinen ve tanınan, olağan olay ve kişilerden, bilinmeyen ve yabancı fikir ve düşüncelere varmaktır.”7
Kur’an’ın kıssalarındaki bu parçacı anlatım üslubu, aynı zamanda cahiliye Arap toplumu alt yapısındaki bir üslup olduğundan, ilk muhataplarca da olumsuz karşılanmadığını gözlemlemekteyiz. Bu konuda M. Watt şunları kaydeder: “Araplar için tarih, geçmiş devirde yaşamış insanlar hakkındaki ilgi çekici kısa hikâyelerin kronolojik biçimde sıralanmamış bir koleksiyonu olduğundan, Kur’an’ı Kerim’de benzer bir şeyler bulmamız şaşırtıcı değildir.”8 Dolayısıyla Hz. Peygambere, niçin bu kıssaları bölüm bölüm anlatıyorsun diye itirazlar olmamıştır. Neden? Çünkü Kur’an, bilinen kıssalardan, tevhid ve hidayet doğrultusundaki mesajına yeterli miktarda bölümler aktararak hedefine çabuk ve herkesin anlayacağı biçimde ulaşma yolunu seçmiştir. Ta ki Bin dört yüz yıl sonra; modernist ve seküler algılarla, Kur’an kıssalarını sorgulayan(!) Halefullah ve Zeyveli’ye kadar!..
Edebî kıssalara Edebîyatçı Allah:
Anlaşılacağı üzere, Kur’an kıssalarının tarihsel/vakiliğini, sistematik bir şekilde ele alarak, kategorize ettikleri tarihsel unsurların her birini bağımsız birer problem olarak gösteren/göstermeye çalışan Halefullah ve Zeyveli; ortada bir problem olduğuna ikna oldukları için de bunlara kendilerince çözümler sunmaktadırlar. Buldukları çözüm ise; kıssaları edebî9 -Eser üzerinde bir yazarın/senaristin (kıssada anlatılan olay veya şahıs, vaki/gerçek olsun-olmasın) istediği gibi değişiklik yapabildiği- bir tür, bu edebî kıssaları vazeden Cenabı Hakk’ı da, Edebiyatçı(!) Allah, ilan etmektir.
Kıssaları “edebî/sanatsal” bir eser, bunları vazeden Allah’ı da “Edebiyatçı” ilan eden Halefullah bakınız nasıl, kelami illüzyonlar yaparak, türlere ayırdığı kıssların her türünü de edebî olarak sunmaktadır: “Kıssa derken edebiyatçının, olayları canlandırmasının bir sonucu olarak ortaya çıkan edebî eylemden bahsetmek istiyoruz. Bu olayları,
a) Aslında yaşanmış olmayan (kurgusal) bir kahraman gerçekleştirmiş olabilir.
b) Kahraman hakiki, fakat kahramanın etrafında örülen olaylar vaki olmayabilir.
c) Kahraman gerçek, kahramanın etrafında cereyan etmiş olaylar da gerçek olabilir; fakat olaylar, kıssada sanatsal-edebî bir üsluba göre tanzim edilmiş, bir bölümü öne alınmış, bir bölümü sonraya bırakılmış, bir kısmı belirtilmiş bir kısmı çıkarılmış, gerçek olaya, olmamış olaylar ilave edilmiş; tarihsel kişilikler, normal-alışılmış gerçekler olmaktan çıkarılıp, kurgusal şahıslar haline getirilebilecek derecede olaylar abartılmış olabilir. Edebiyat alanında “kıssa” lafzını ifade ederken bu durumu kasdediyoruz. Kur’an’da sanatsal anlatım konusunu araştırmaktaki amacımız budur.”10
Anlaşılacağı üzere Halefullah; Tarihi, Temsili, Mitolojik olarak kategorize ettiği kıssaların hepsini, dönüp dolaştırıp, Kur’an kıssalarının; Arap toplumu efsane/menkıbelerinden alınan hurafe malzeme hurdalığı! üzerine kurulan ve Cenabı Hakk’ın bu ham ve hurda malzemeyi ayrıca ekleyip-çıkarıp yeniden kurgulayarak, dini amaca göre modifiye ederek; belagatli, icazatlı, fesahatli yüksek edebî bir dille muhataplara arz ettiği, edebi-sanatsal eserler olarak görmekte/görmek/göstermek istemektedir. Hadi, Halefullah’tan bir örnek daha verelim: “Böylece görüyorsunuz ki, Kur’an, kıssalarda bulunan edebî öğelerden hedefe ulaştıran, amacı gerçekleştiren kadarını seçiyor; bunun dışındaki olaylar, kişiler ve ayrıntıları bir tarafa bırakıyor. Bundan ötürü bu kıssanın vuku bulmuş olayları öğretmek ve tarih bilgisi vermek gibi bir gayesinin olduğunu söyleyemeyiz; buna mukabil, korkutmak ve uyarmak gibi psikolojik bir gayeyle nazil olan, edebî bir kıssa olduğunu söyleyebiliriz.”11
Peki, bunca kelami cambazlıktan(!) sonra kıssalarla ilgili şu ayetleri nereye oturtturmak gerekmektedir. “Anlayasınız diye biz onu Arapça bir Kur'an olarak indirdik. (Ey Muhammed!) Biz, sana bu Kur'an'ı vahyetmekle geçmiş milletlerin haberlerini sana en güzel bir şekilde anlatıyoruz.”12 Bu ayet içerisindeki “….geçmiş milletlerin haberleri….” ifadesini; Cenabı Hakk’ın, Mekke ve Medine Arap toplumu arka planından aldığı yalan-yanlış! bilgileri, sırf öğüt vermek amacı ile aslı olan veya olmayan kişi ve olaylarla yeniden kurgulaması olarak nasıl anlayabilirsiniz? “(Resulüm!) Bunlar, bizim sana vahiy yoluyla bildirmekte olduğumuz gayb haberlerindendir. İçlerinden hangisi Meryem'i himayesine alacak diye kur'a çekmek üzere kalemlerini atarlarken sen onların yanında değildin; onlar (bu yüzden) çekişirken de yanlarında değildin.”13 Ayetinde, Cenabı Hakk tarafından, Zekeriyya(a.s) ve Hz. Meryem etrafında gerçekleştiği beyan edilen bu olayları, dini amaçla sonradan hikaye edilen veya var olmadığı halde olmuş gibi kullanılan yapay bir malzeme olarak nasıl algılayabilirsiniz? “Biz sana onların başından geçenleri gerçek olarak anlatıyoruz. Hakikaten onlar, Rablerine inanmış gençlerdi. Biz de onların hidayetini arttırdık.”14 Ayetindeki “…“Biz sana onların başından geçenleri gerçek olarak anlatıyoruz…”daki “gerçek/bil-Hakk” ifadesine; olmadık şeylerin veya gerçek vakıalar ile kişilerin haberlerine, birtakım aslı olan veya olmayan başka ekleme ve çıkarmalarla, olayı yeniden modifiye ederek, edebî eser yazan bir yazarın, Edebiyatçı Allah’ın, anlatımı olarak bakabilirsiniz?
“Kıssalar bağlamında yer alan ayetlerde, peygamberler için 'gönderdik', helak edilen kavimlere verilen azap için '(azap) gönderdik', 'helak ettik', 'yerin dibine batırdık', 'intikam aldık' gibi ifadelerin çokça kullanılması da kıssaların yaşanmış olaylardan alınan canlı kesitler olduğunu, aksini düşünmenin doğru olmayacağını göstermektedir. Kıssalarda anlatılan olayların gerçek olmasını gerektiren bir neden de muhataplara ulaştırılmak istenen mesajdır. Muhatabın anlatılan olayları özümseyebilmesi, içselleştirebilmesi, iyi, ideal örnekleri hayatına yansıtmak için gayret sarf etmesi, kötü olanlardan da kaçınması için, bizatihi anlatılan olayların gerçek olması gerekmektedir. Zira eğitim açısından da düşünüldüğünde, bu çok önemli bir husustur. Gerçek dışı, hayali bir olay ile gerçeklikle birebir örtüşen, reel bir olayın muhatapta oluşturacağı etkinin büyük ölçüde farklılık arz edeceği açıktır. Kıssalarda anlatılan olayların muhatabın hayatına olumlu anlamda katkı sağlayabilmesi, yükselen, çöken ve yok olan toplumların akıbetlerinden olumlu veya olumsuz anlamda dersler çıkarabilmesi için anlatılan olayların olmuş, gerçek olaylar olması zorunludur. Aksi takdirde kıssalarla ulaştırılmak istenen mesajın muhatapta dönüştürücü bir etkisinin olacağından söz edilemeyecektir.”15
Kur’an kıssalarının parçalı anlatımına Halefullah ve Zeyveli’ce yorumlar ve çözümler:
Her iki yazar da “sorun addettikleri” ve göstermeye çalıştıkları “Olay/Kıssalar bütünlüğü” olgusunu vurguladıktan sonra yine kendilerince bunun sebeplerini izah etmeye çalışmaktadırlar. Kur’an kıssalarındaki tarihsellik probleminin çağdaş mimarı(!) Mısır’lı Halefullah; “…Kur’an kıssalarının birbirinden bağımsız olmaları uygun düşmektedir. Çünkü bir kıssa korkutma bir başkası uyarma, bazısı öğüt verme ve bazısı da Peygamberin kalbini teskin etme için inmiştir.”16 Diyerek, Kur’an kıssalarının her birinin ayrı bir kıssa olduğunu iddia ederek, kendince bir çözüm sunmaktadır.
Alternatif bir bakış açısı yaklaşımı ile makul addilebilecek gibi gözüken bu savunma aslında bir başka acayip iddiaya zemin oluşturmak için yapıldığını şu satırlarla anlayabilmekteyiz. “…Olayların kahramanlarına ait tabloları çizen tarihçiler ile edebiyatçıların izledikleri yolları kolaylıkla ve dikkatlice ayırmaktan aciz kalmışlardır. Bu araştırmacılar, mesela şunu fark edememişlerdir; Nasıl ki, gerçekten yaşanmış kişilikleri olduğu gibi ele almak tarihçinin görevi ise; edebiyatçının da, bunların bazı özelliklerini seçmek, bazı bölümlerini ön planda tutmak, bazılarını da göz ardı etmek konusunda yetkileri vardır. Böylece edebiyatçı, kıssa anlatımında hedeflediği amaçlara ulaşma imkânı bulabilmektedir. Edebiyatçının, eserindeki tabloları bazı renklerle zenginleştirme hakkı vardır. Öyle ki, bu renkler kahramanın, kıssada kendine biçilen rolü aynen yerine getirebilme imkânını vermektedir. Bu yüzden kimi araştırmacılar, farklı edebiyatçıların kalemiyle betimlenen veya farklı kıssalar içinde bir edebiyatçının betimlediği tek bir kahramana ait tabloların, birbirine benzemeyeceğini kabul edemediler. Bu nedenden ötürü onlar, Kur’an kıssalarındaki bu olguyu yorumlamaktan aciz kaldılar. (Mesela) Kur’an’da, Firavun’un bir yerde kul elbisesi(kimliği) içinde, bir başka yerde mabud haşmetinde resmedilmesini yorumlayamadılar.”17
Kur’an’ın sahibi, Cenabı Hakk’ın, Tarihçi mi yoksa Edebiyatçı mı olduğu üzerinde yorumlarda bulunan Halefullah; çeşitli kelamî illüzyonlarla! “sapla samanı karıştırarak”, Kur’an kıssalarının tarihselliği hakkında şüphe uyandırmaya çabalamaktadır. “Bundan dolayı, bu Kur’an kıssalarına edebî-tarihi kıssalar diyebiliriz. Burada Kur’an, tarih olaylarından, kıssa öğelerini alır; fakat bunları edebî bir tarzla sunar, duygusal bir biçimde işler, anlamlarını açıklar, hedeflere vurgu yapar ve bunlarla etki uyandırır. “18
Diyerek üçe ayırdığı (1-Tarihi 2- mitolojik 3- Temsili19) kıssalardan, tarihi olanını da çaktırmadan! Temsili ve mitolojik kıssa kategorisine sıkıştıran! Halefullah; “…Çünkü bir kıssa korkutma bir başkası uyarma, bazısı öğüt verme ve bazısı da Peygamberin kalbini teskin etme için inmiştir.” Diyerek en tarihsel! kıssalara bile çeşitli edebî/temsili/sanatsal kılıflar giydirirken, tek amacı vardır; Kur’an kıssaları, tarihsellik unsurları barındırmış olsa bile yine de edebî yani Cenabı Hakk tarafından eklenen, çıkarılan, uydurulan(haşa!), duruma uygun kurgulanan, sanatsal-edebî eserler olarak kabul ettirmek. Mühim olan kısalardaki olay ve kişilerin tarihselliği/vakiliği/gerçekliği değil, uydurulmuş! bile olsa dini öğüt ve ibret verebilmesi bu amaç için kullanılmasıdır.
Benzeri bir iddia, M. Öztürk’ün “Kıssaların Dili” kitabındaki Âdemoğulları kıssası hakkında da savunulmaktadır. “Bu çelişkiler Tekvin’deki (Tevrat) Habil-Kabil kıssasının farklı kaynaklardan derlenmiş olduğunu düşündürmektedir (…) Netice itibariyle, Tekvin’deki kıssanın ilk bölümü (Tekvin: 4/1-15), muhtemelen, ürünlerin bol ve bereketli olmasını amaçlayan ritüelistik bir öldürmeyi anlatan ve bu kötü fiilin aslında kutsal nitelikli olduğuna işaret eden bir ritüel mitosudur (…) Sonuç olarak, Habil-Kabil kıssası, çoban-Tanrı Dumuzi ile çiftçi-Tanrı Enkimdu’nun Tanrıça İnanna’nın sevgisini kazanabilmek için yarışa girdiklerini, armağanlar sunduklarını anlatan Sümer mitolojisine dayanmaktadır denebilir. Ancak bu kıssa tarihsel süreçte muhtelif kaynaklardan alınan motiflerle süslenmiş, böylece orijinalinden daha farklı bir içerik kazanmıştır.”20 Böylece Kur’an’ın, Tevrat’taki Habil-Kabil kıssasına atıf yaparak beyan ettiği; Âdemoğulları kıssasının, “Onlara, Adem'in iki oğlunun haberini gerçek olarak anlat (…)İşte bu yüzdendir ki İsrailoğulları'na şöyle yazmıştık: Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın (haksız yere) bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur.”21 Tevrat metnine Sümer mitolojisinden sokulduğunu iddia eden M. Öztürk, aynı zamanda Kur’an’daki Âdemoğulları kıssasının, mitolojik/uydurma bir Ehl-i Kitap inancından, Cenabı Hakk tarafından, yalan-yanlış olduğuna bakılmaksızın alınarak, dini mesaj doğrultusunda Kur’an’da beyan edildiğini iddia etmektedir. Halefullah iddiasının, Türkiye’li versiyonu değil midir bu?..
Kur’an’da anlatılan Yusuf kıssasını Halefullah, Zeyveli ve Öztürk anlayışı ile algılarsak şu ayeti nasıl içselleştireceğiz? “İşte bu (Yusuf kıssası) gayb haberlerindendir. Onu sana vahyediyoruz. Onlar hile yaparak işlerine karar verdikleri zaman sen onların yanında değildin.”22 Olmayan veya olanların modifiye edildiği “haber”ler, neden“gayb” kavramı ile sunulmaktadır? Olayın aslı yok veya kurgulanmış ise bu anlatılan olayın veya kişinin haberinin “gayb” olup olmamasının muhatap açısından ne anlamı vardır? Olmayan bir şeyi –olay veya kişi- eğip bükerek! “modifiye” edip varmış veya olmuş gibi “gayb” vasfında bildiren Allah’ı ve onun sıfatlarını nasıl idrak edebilir veya yorumlayabiliriz?
Halefullah’ın, Edebî ve Edebiyatçı eksenli laf cambazlıklarına! karşılık, şu ayeti hatırlatmakta fayda mülahaza ediyoruz. “Andolsun onların kıssalarında akıl sahipleri için pek çok ibretler vardır. (Bu Kur'an) uydurulabilecek bir söz değildir. Fakat o, kendinden öncekileri tasdik eden, her şeyi açıklayan (bir kitaptır); iman eden toplum için bir rahmet ve bir hidayettir.”23 Cenabı Hakk, bu ayette, Kur’an “…uydurulabilecek bir söz değildir…” derken; vahyi getiren peygamberi kastederek, onun bu getirdiklerini (üçte biri veya ikisi veya dörtte üçü kıssalardan oluşan vahyi) uyduramayacağını; ancak (Haşa!) kendisinin (Allah’ın), Halefullah ve Zeyveli’nin iddia ettiği gibi kıssaları uydurabileceğini mi ima veya beyan etmektedir?
Halefullah’ın, Kur’an kıssalarının tarihselliği konusunda mezkûr çabalarını en iyi izah/yorumlayan da onun Türkiyeli tabiisi! Zeyveli’dir. Bakınız Zeyveli, Halefullah’ın bir türlü eveleyip geveleyip aşikâre edemediği Edebiyatçı (!) Allah’ı ve Edebî kıssalarını -caiz görerek!- nasıl açıkça! tarif etmektedir. “Kur’an, bu kıssaları tarihî birer belge niteliğinde değil, Arap toplumundaki edebî ve menkıbevî özellikleriyle kullanmıştır. Kur’an bu kıssalar üzerinde –tabir caiz görülerek- bir senaristin, yazılı bir eseri sahneye aktarırken yaptığına benzer, bazı tasarruflar yapmıştır.”24
Şimdi bu cümlede ne var derseniz; deriz ki, “şıracının şahidi bozacı(!)” Bir çırpıda Cenabı Hakk’ı Edebiyatçı, kıssaları da edebî eser yapan Zeyveli, Üstadı! Halefullah’ın, bir argümanı olan “….Arap toplumundaki edebî ve menkıbevî…” görüşünü araya sıkıştırarak; Kur’an kıssalarının bazılarında anlatılan olayların zaten tarihi olmadığını/olmayabileceğini/olmasının da önemli olmadığını dolayısıyla Arap toplumunun kültürel-edebî şaheserleri(!) olan bu olay veya zatlar, Cenabı Hakk tarafından tekrar edebî bir dille –eklenip, çıkarılıp, kurgulanıp, uydurulup dini muhtevaya modifiye edilmiş/aktarılmış, yani “–tabir caiz görülerek- bir senaristin, yazılı bir eseri sahneye aktarırken yaptığına benzer, bazı tasarruflar yapmıştır.” iddiasındadır.
Tarihsellik kokan! şu ayetleri bir hatırlatalım!.. “Siz onların (lut kavminin) yanlarından geçip gidiyorsunuz: sabahleyin ve geceleyin. Hâla akıllanmayacak mısınız?”25 “Onlara kendilerinden evvelkilerin, Nuh, Âd ve Semûd kavimlerinin, İbrahim kavminin, Medyen halkının ve altüst olan şehirlerin haberi ulaşmadı mı?”26 “Âd ve Semûd 'u da (helâk ettik). Sizin için, (onların başına nelerin geldiği) oturdukları yerlerden apaçık anlaşılmaktadır.”27 Kur’an’ın bu ayetlerindeki tarihsellik vurguları doğru ancak, bunlara dair kıssa anlatımları, Edebî yani, kıssalardaki olay ve kahramanlar, Edebiyatçı/Senarist! (caiz görülerek(!)) Cenabı Hak tarafından, Arap toplumunun uyduruk-kaydırık! Efsane kültüründen alınıp, dini mesaj istikametinde istediği gibi kahraman ve olaylar ekleyip-çıkarılarak kurgulanan eserlerdir denebilir mi?
Kur’an kıssalarındaki tarihselliği bir çırpıda indirgeyen ve hafife alan Zeyveli’nin dikkatine, Tevrat ve Kur’an kıssaları bağlamının altını çizen şu ayetlerdeki tarihsellik vurgusunu arz ediyoruz. “(Sel beni israile…) İsrailoğullarına sor ki kendilerine nice apaçık mucizeler verdik. Kim mucizeler kendisine geldikten sonra Allah'ın nimetini (ayetlerini) değiştirirse bilsin ki Allah'ın azabı şiddetlidir.”28 “(…fes'el beni israile.) Haydi, İsrailoğullarına sor. Musa onlara geldiğinde Firavun ona, "Ey Musa! dedi, senin büyülenmiş olduğunu sanıyorum!”29 “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki kitaplarda, vardır. İbrahim ve Musa'nın kitaplarında.“30
Eğer Kur’an’da anlatılan kıssalar ile Tevrat’ta anlatılanlar arasında hiç alaka olmamış olsa idi yani tarihsellik ön planda olmasa Halefullah ve Zeyveli’nin iddia ettikleri gibi kıssalara; bir takım faideli! (eklenip-çıkarılıp-uydurulup-kurgulanan hurda malzeme) sokulmuş olsa idi, Cenabı Hakk, resulüne dolayısıyla kıyamete kadar ki Kur’an muhataplarına, “İsrailoğullarına sor….” veya “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki kitaplarda, vardır. İbrahim ve Musa'nın kitaplarında.“ var diye hitap eder miydi? Tarihsel olmayan yani gerçekleşmemiş anlatıların doğruluğu, bir başka kitap sahiplerince tasdik ettirilir miydi? Hadi! Bu minvalde bir daha şu ayeti hatırlatalım!... “Andolsun onların kıssalarında akıl sahipleri için pek çok ibretler vardır. (Bu Kur'an) uydurulabilecek bir söz değildir. Fakat o, kendinden öncekileri tasdik eden, her şeyi açıklayan (bir kitaptır); iman eden toplum için bir rahmet ve bir hidayettir.”31
Hasılı Halefullah; “….Bu yüzden kimi araştırmacılar, farklı edebiyatçıların kalemiyle betimlenen veya farklı kıssalar içinde bir edebiyatçının betimlediği tek bir kahramana ait tabloların, birbirine benzemeyeceğini kabul edemediler. Bu nedenden ötürü onlar, Kur’an kıssalarındaki bu olguyu yorumlamaktan aciz kaldılar….” Diye sitayişte bulunduğu kadim geleneği; bir Edebiyatçı(!) olan Allah’ı ve onun “…bir eseri sahneye aktarırken yaptığına benzer, bazı tasarruflar yap…”tığı edebî(!) kıssalarını anlayamadıkları iddiasıyla eleştirmektedir.
Bakınız Halefullah, kadim Tefsir ve Siyer geleneğindeki, tarihselci olguyu nasıl izah ediyor: “Bu iki hususu yani edebiyatçıların yöntemi ile tarihçilerin yöntemi arasındaki farkı görememe, bahsi geçen araştırmacılarda şöyle bir kanaatin oluşmasına neden oldu: Kur’an kıssalarında anlatılan kahramanlar, ancak tarihsel(vakii)dir. Kur’an kıssalarında tarihsel kişiliklerden başka bir şeyde yoktur. Kıssa buna dayanır ve kıssanın diğer ögeleri bu odak etrafında döner.”32
Halefullah’ın, kadim Tefsir ve Siyer geleneği hakkındaki bu lakaydi! tespiti, aynı zamanda kendisinin de aksi yöndeki zihniyetini ifşa etmekte değil midir? Halefullah’ın mezkûr iddiasının tersiyle, Halefullah ve tâbiilerini şöyle tanımlayabiliriz: Kur’an kıssalarında edebî kişiliklerden başka bir şey yoktur. Kıssa buna dayanır ve kıssanın diğer öğeleri bu odak etrafında döner.
Devam edecek;
İkinci bölümde “Kur’an perspektifinden kıssa/olay bütünlüğü unsuruna bakış”
Dipnotlar:
1 Muhammed Ahmed Halefullah, Kur’an’da Anlatım Sanatı, s.83, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
2 Hikmet Zeyveli, A.g.e, I. Tebliğ, s.99, Bilgi vakfı yayınları, Ankara-1996.
3 Hikmet Zeyveli, I. Kur’an sempozyumu, I. Tebliğ, s.98, Bilgi vakfı yayınları, Ankara-1996.
4 Halefullah, A.g.e, s.60, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
5 Halefullah, A.g.e, s.267-268, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
6 Kur’an/87A’la/18-19.
7 Halefullah, A.g.e, s.267-268, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
8 W. Montgomery Watt, İslam nedir, s. 101, Birleşik yayıncılık, İstanbul-1993.
9 Her ne kadar Zeyveli, Kur’an kıssalarını temsili, tarihi, edebi olarak üçe ayırmış olsa bile sonuçta Halefullah’la aynı noktada birleşmektedirler. Bakınız; Hikmet Zeyveli, II. Kur’an sempozyumu, I. Müzakereler, s.143, Bilgi vakfı yayınları, Ankara-1994.
10 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.156, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
11 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.158, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
12 Kur’an/12Yusuf/2-3.
13 Kur’an/3Ali İmran/44.
14 Kur’an/18Kehf/13.
15 Şehmus Demir, A.g.e, Beyan yayınları, İstanbul–2003, http://www.darulkitap.com/oku/kuran/v2/kuran/68/1.htm
16 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.223, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
17 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.221, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
18 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.160, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
19 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.156-157, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.
20 Mustafa Öztürk, Kıssaların Dili, s.165-170, Ankara okulu yayınları, Ankara–2010.
21 Kur’an/5Maide/27-32..
22 Kur’an/12Yusuf/112.
23 Kur’an/12Yusuf/111.
24 Hikmet Zeyveli, A.g.e, I. Tebliğ, s.103, Bilgi vakfı yayınları, Ankara-1996.
24 Kur'an/37Saffat /137.
26 Kur'an/9Tevbe/70; Kur'an/14İbrahim/9.
27 Kur'an/29Ankebut/38.
28 Kur'an/2Bakara /211.
29 Kur'an/17Isra /101.
30 Kur'an/87A’la/18-19.
31 Kur’an/12Yusuf/111.
32 Muhammed Ahmed Halefullah, A.g.e, s.221, Ankara okulu yayınları, Ankara–2002.