İran, halk tarafından seçilen bir meclisin varlığı ve kuvvetler ayrılığı ilkesine dayalı yönetim görüntüsü vermesine rağmen aslında devlet idaresinin tüm alanlarında son sözü her türlü yetkiye sahip lider Ayetullah Ali Hamaney söylüyor.
İran, Şah rejiminin devrildiği 11 Şubat 1979'daki devrimden bu yana kendine özgü bir devlet yapılanmasıyla yönetiliyor.
Atanmışların ağırlıkta olduğu sistem, seçimle iş başına gelenlere kısıtlı bir hareket alanı veriyor. Bu durum da tartışmaları beraberinde getiriyor.
Ülkede 26 Şubat'ta düzenlenecek Uzmanlar Meclisi ve İran Meclisi seçimleri için süreç 17 Aralık 2015'te başlamıştı. Ancak, İran Meclis seçimleri için aday adayı olan reformist adaylardan yüzde 99'unun adaylığının reddedildiği haberlerinin ülkedeki yankısı sürüyor. Cumhurbaşkanı Ruhani'nin, Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından İran Meclis seçimleri için milletvekili adaylıkları kabul edilmeyen reformistler için devreye girdiği biliniyor.
“Rejimi Kabûl Etmeyenler Meclise Girecek Diye Bir Şey Yok”
Lider Hamaney'e yakın olan Muhafazakârlar Koalisyonu Sözcüsü Haddad Adil, “Anayasayı Koruyucular Konseyi'ni adaylıkları reddetmesi sebebiyle eleştiriyormuş. Ayetullah liderin de buyurduğu gibi, rejimi kabul etmeyenler meclise girecek diye bir şey yok.” ifadelerini kullanarak sistemdeki hâkim unsurların kırmızı çizgisini hatırlatmıştı.
Lider Ayetullah Ali Hamaney, rejimin en üst makamı olan “Velayet-i Fakih” kurumunu temsilen ülkeyi “Veliyy-i Fakih” sıfatıyla idare ediyor. Fıkıh alimlerinin yönetimi anlamına gelen Velayet-i Fakih, İran'ın anayasasının esasını oluşturuyor.
Velayet-i Fakih Nedir?
Velayet-i Fakih'in başındaki Veliyy-i Fakih, “Mehdi'nin yeryüzündeki vekili olan Şii din adamları” anlamına geliyor. Veliyy-i Fakih, “Mehdi”nin yeniden ortaya çıkışına kadar İslâm ümmetinin yöneticisi olarak görülüyor.
Şii mezhebinde Hz. Muhammed'in (S.) 12'nci kuşaktan torunu “Mehdi”nin bir gün dünyaya dönerek yeryüzündeki gerçek adaleti sağlayacağına inanılıyor.
Veliyy-i Fakih kavramı, 1989'daki vefatına kadar ülkeyi yöneten devrim lideri Ayetullah Humeyni'nin “İslâm'da Hükûmet” kitabında teorize edilmişti. Bu teori, anayasaya da yerleştirilmişti.
Hamaney, Devlet Kuvvetlerinin İşleyişine Müdahale Edebiliyor
Anayasada, devletin temel organları yasama, yürütme, yargı olarak tanımlanıyor. Ancak, “Rehber” sıfatını da taşıyan lider, bu organların işleyişlerine müdahale edebiliyor.
Yürütmenin başında cumhurbaşkanı olsa da iç ve dış politikada önceliklerin belirlenmesi, savaş ve barış kararı, liderin yetkisinde. Silahlı kuvvetler ve emniyet güçleri de lidere bağlı. Tüm yargı kurumları da lider tarafından kontrol ediliyor.
Meclis Seçimleri de Liderin Otoritesinin Gölgesinde
Rejimin en kritik kurumlarından biri olan Anayasa Koruma Konseyi’nin 12 üyesinden 6'sı doğrudan lider Hamaney tarafından atanıyor.
Ülkede meclis ve Uzmanlar Meclisi seçimlerinde aday olabilmek için, lidere bağlı Anayasayı Koruma Konseyi'den onay almak gerekiyor. Adaylar, liderin seçilmesini istediği kişilerden oluşuyor. Halk sadece önüne getirilen isimler arasından seçim yapabiliyor. Bu durum, halkın iradesinin seçimlerde yansımasına engel oluyor. Dolayısıyla liderin şekillendirdiği Anayasa Koruma Konseyi, halkın oy kullandığı seçimlerde adayları belirlediği için gerek milletvekilleri gerek Uzmanlar Meclisi’ndeki din adamları son yıllarda büyük ölçüde muhafazakârlardan oluşuyor.
Anayasa Koruma Konseyi, cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de adayları eleme yetkisine sahip.
Yasama organı “İslâmî Şura Meclisi”, 4 yılda bir seçimle iş başına gelen 290 milletvekilinden oluşuyor. Meclisten kabûl edilen yasa tasarıları, “Anayasa Koruma Konseyi”nin onayı olmadan yasalaşamıyor.
Otoritesi Sorgulanmıyor
Hamaney, aynı zamanda “Başkomutan” olup, üst düzey komuta kademesi doğrudan kendisi tarafından belirleniyor.
Liderin vefatı hâlinde halefi, Uzmanlar Meclisi tarafından belirleniyor. Meclis, lideri denetleme hakkına sahip olsa da, fiiliyatta otoritesi sorgulanmıyor. Ayrıca meclisin seçimleri için başvuru yapan adaylar, üyelerinin yarısı lider Hamaney tarafından atanan, kalanı da yine lider Hamaney'in etkisi altındaki yargı erki tarafından seçilen Anayasa Koruma Konseyi tarafından belirleniyor.
Liderin tüm kamu kurumları ve özerk kurum ve kurullarda temsilcisi bulunuyor. Bazı kamu kurumlarının yöneticilerini bizzat atayan liderin yöneticinin altında görev yapan kurullarda da temsilcisi oluyor.
Liderin illerde tayin ettiği cuma namazı imamları, aynı zamanda ilin yönetim kurulu üyesi sayılıyor.
Devlet radyo ve televizyonunun üye ve yöneticileri de lider Hamaney tarafından atanıyor.
AA