RÖPORTAJ: SEMA KIZILARSLAN / KARAR
"Avrabiya" ve "Büyük İkame Teorisi" gibi komplo teorileri, Avrupa’da giderek daha yaygın hale geliyor. Özünde göçmen karşıtlığı ve İslamofobiye dayanan bu popülist stratejilerin nasıl toplumsal kabul gördüğünü, ODTÜ'de aşırı sağ hareketler ve çok kültürcülük üzerine çalışan Araştırmacı Hasan Ayer ile konuştuk.
Son yıllarda Avrupa’da artan Müslüman göçü, kıtanın siyasi atmosferini ciddi şekilde etkilerken, aşırı sağın yükselişiyle birlikte İslam karşıtlığı ve göçmen düşmanlığı da hızla yaygınlaştı. Bu durum, özellikle aşırı sağ grupların söylemlerinde komplo teorilerinin daha fazla yer bulmasına neden oldu.
En dikkat çekici komplo teorilerinden biri olan "Avrabiya"ya göre, 2000’li yılların sonunda Avrupa Birliği, Müslümanlar tarafından ele geçirilip, Arap Birliği olarak ilan edilecek. Bu teori, Avrupa’daki İslamofobiyi besleyen önemli bir söylem haline gelmiş durumda.
Hasan Ayer, Avrupa'daki aşırı sağ hareketlerin temel motivasyonlarını ve bu grupların İslam karşıtlığını nasıl körüklediğini detaylandırdı. Ayer’e göre, Avrupa’da hızla yayılan bu komplo teorileri, göçmen karşıtlığı üzerinden Türkiye’deki gelişmelerle benzerlikler taşıyor.
Aşırı sağ grupların, göçmenleri kültürel bir tehdit olarak görüp bu söylemi kullanarak Müslüman karşıtı propagandayı nasıl yaygınlaştırdığını anlatan Ayer, bu eğilimlerin kıta genelinde toplumsal kutuplaşmayı nasıl derinleştirdiğini de değerlendirdi.
Türkiye'deki göçmen karşıtı söylemler ile Avrupa’daki aşırı sağın söylemleri arasındaki benzerliklere dikkat çeken Ayer, “Ümit Özdağ'ın göçmen karşıtı söylemlerinde Avrupa’daki aşırı sağ grupların benimsediği "liberal blaming" (liberalleri suçlama) söylemiyle örtüşen ifadeler görüyoruz. Özdağ, özellikle liberaller ve sol demokrat grupları "foncular" gibi aşağılayıcı terimlerle hedef alarak, Avrupa’daki aşırı sağın kullandığı söylemlerle benzer bir çizgi izliyor.” dedi.
AVRUPA’NIN “AVRABİYA: ARAP BİRLİĞİ” OLACAĞI KEHANETİ
-Popülist sağın yükselişiyle komplo teorilerinin ana akıma taşınması arasında nasıl bir ilişki var ve bu teoriler seçim başarılarını nasıl etkiliyor?
Her ne kadar Türkiye’de çok gündemde olmasa da, Avrupa’da 90’lı yıllardan bu yana popülist ve radikal sağ siyasetin yükseldiğini görüyoruz. Bilhassa 1996-2010 arası dönem önemli zira bu dönem arasında birçok Batı Avrupa ülkesinde radikal sağ, koalisyon hükümetlerinin parçası haline geldi.
Öte yandan, sorunuza daha net cevap vermem gerekirse buradaki temel mesele, popülist sağın pek çok siyasi argümana sahip olmasının ve yükselişinin yanı sıra, komplo teorilerinin bu hareketin önemli bir parçasını oluşturması. Komplo teorileri aşırı sağın merkezinde olmasa bile, bu teoriler ile aşırı sağ arasında sıkı bir ilişki mevcut olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ayrıca bu teoriler, kitleleri cezbettiği gibi aşırı sağın seçim başarılarına katkıda bulunuyor. Komplo teorilerinin ana akım siyasette dolaşıma girmesi de bu başarıda etkili.
“Avrabiya” teorisi haricinde Büyük İkame Teorisi gibi diğer birçok aşırı sağ komplo teorisini de dikkate almakta fayda var. Bu teoriler, Avrupa dışı toplumlardan gelen göçü, bir kültürel ve zihinsel istila olarak gören bir anlayışa dayanıyor. Özellikle 80'lerden itibaren aşırı sağın söylemleri çeperlerden ana akıma kaydı ve bu söylemler artık sadece aşırı sağın değil, merkez partilerin de kullandığı argümanlar haline geldi. Bu açıdan merkez siyasetin bu teorileri dolaşıma sokmadaki rollerini de tartışmaya açmak elzem.
Örneğin, Fransız yazar ve teorisyen Renaud Camus tarafından ortaya atılan Büyük İkame Teorisi bu bağlamda dikkate değer. Camus, Fransa’daki göçün ve liberal kurumsallığın, ülkenin kültürel kimliğini tehdit ettiğini savunarak "The Great Replacement" adlı bir kitapçık yayınladı. Bu kitapçıkta, Fransa'nın Kuzey Afrika ve Orta Doğu’dan gelen göçmenler tarafından istila edildiğini ve bu olgunun Fransa'nın ruhunu yok eden bir süreç olduğunu iddia ediyor. Teori sadece Fransa’da değil, ABD ve Avrupa'daki aşırı sağ çevrelerde de yaygın olarak kullanılıyor. Wilders, Le Pen, Salvini ve Orban gibi siyasetçiler de bu teoriyi benimsedi ve yer yer siyasi söylemlerine entegre etti.
MÜSLÜMANLARI YEKPARE BİR BİÇİMDE KARİKATÜRİZE EDEREK DEMOKRATİK DEĞERLERE HİÇBİR ŞEKİLDE ENTEGRE OLAMAYACAKLARI İDDİASI
-Bu tür teorilerin toplumları kutuplaştırması konusunda neler söylenebilir?
Bu teoriler birbirine benzer ve birçok noktada ortaklık taşıyor. Örneğin, Avrabiya teorisi, 21. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa'da Arapça konuşan Müslümanların toplumsal yapıyı domine edeceğini ve Hristiyan-Yahudi mirasının bütünüyle tasfiye edileceğini öngörür. Müslümanlara yönelik önyargıları pekiştiren bu söylem, Avrupa'nın yüzyılın sonlarına doğru şeriata mahkum olacağı ve Hristiyanların da zımni statüsüne indirgeneceği bir gelecek tasavvuru sunuyor.
Teori, geçmişin gelecekte yeniden yaşanacağına dair bir kehanet sunması açısından da önemli; Yahudiler ve Hristiyanlar tekrar baskı altında olacak ve “İslami barbarlık”, eşcinselleri ve “zinakarları” hedef alacak. Dahası, liberaller, feministler ve çokkültürcülerin de bu politik doğrucu yaklaşımlarının bedelini ağır bir biçimde ödeyeceğini iddia ediyorlar.
Avrabiya, kültürel bir karşıtlık teorisi yaratıyor ve Müslümanları yekpare bir biçimde karikatürize ederek demokratik değerlere hiçbir şekilde entegre olamayacaklarını iddia ediyor. Bu söylem, Batılı liberal değerlerle Müslümanların kültürel olarak sürekli çatışma içinde olduğu tezine dayanır ve böylece uzlaşması mümkün olmayan kültürel bir çatışma teorisi kurgular.
Müslüman kültürünün değişime kapalı olduğu, demokratik bir düşünce yapısına sahip olamayacağı ise beraberinde iddia ediliyor. Bunun sebebinin ise kültürün kendisinde aranması gerektiğini iddia ederek bu insanların kültürel karakterinin hiçbir şekilde entegrasyonu mümkün kılamayacağı öne sürülüyor. Bu da, çokkültürcülüğün tamamen çöktüğünü işaret eden bir müesses nizam karşıtlığına kapı aralıyor.
"BİZİM ÜLKELERİMİZE GELİYORLAR VE BURADA ÜRÜYORLAR. BU YOLLA İSTİLA SÜRECİNİ HIZLANDIRIYOR”
-Müslümanlar gerçekten barbar bir ordu gibi mi görülüyor? Burada dikkat çekici olan, günümüzde İslam devleti veya Müslümanların geniş bir ordusu olmamasına rağmen bu tür bir korku söyleminin neden yaygınlaştığı. Müslümanların dahil olduğu ve büyük ölçüde kazandıkları bir savaş da yok. Örneğin Filistin’de tam tersi ciddi bir soykırıma maruz kalıyor Müslümanlar.
Avrabiya teorisyenleri de zaten bu durumu kabul ediyor. Onlara göre, Müslümanlar oldukça zeki bir strateji izleyerek Avrupa’yı içeriden istila ediyorlar. Askeri bir savaşta kazanamayacaklarını bilen müslümanlar, bilinçli olarak üreyerek kültürel ve zihinsel bir istila gerçekleştiriyorlar. Avrabiyacı Müslüman stratejisi, askeri bir istilanın değil, bu tür bir doğum stratejisinin Avrupa’yı fethedeceğini iddia ediliyor. Bu nedenle aşırı sağ, özellikle doğum oranlarına odaklanıyor. Yani, Müslümanların askeri güçle değil, bu kurnaz stratejiyle Avrupa’yı ele geçireceklerine inanılıyor.
"Bizim ülkelerimize geliyorlar ve burada ürüyorlar. Bu yolla istila sürecini hızlandırıyorlar. Toplumun içeriden kolonize edilmesi söz konusu" diyorlar. Burada asıl dikkat çekici noktalardan biri, Avrabiya gibi teorilerin doğum oranlarına yaptığı vurgu. Müslümanların radikal bir biçimde üredikleri ve bu yolla Avrupa'yı ele geçirecekleri iddiası, Batılıların ise daha az ürediği şeklindeki sanrıyla birleşiyor.
Bu durum, Avrupalı kadınlara bir misyon yüklüyor. Aşırı sağ söylemde, beyaz ırkın yeniden üremesi ahlaki bir zorunluluk olarak kadınlara sunuluyor ve dayatılıyor. Bu, yalnızca Avrabiya ve Büyük İkame Teorisi'nde değil, Avrupa ve Amerika’daki diğer radikal sağ gruplarda ve partilerde de benzer şekilde dile getiriliyor. Kadın cinselliği ve doğurganlığı üzerinden bir anlatı kurgulanıyor. Bu açıdan bakıldığında, aşırı sağın güçlü bir üreme stratejisi olduğu ortada. Ancak bu strateji kendisini beyaz üstünlükçüsü bir yerden kurduğu gibi, aynı zamanda kadınlara ilişkin geleneksel rolleri yeniden diriltmeyi de hedefliyor.
“ARAP VE ORTA DOĞU DEVLETLERİ, AVRUPA’DAKİ ELİTLERLE ANLAŞTI” KEHANETİ
Gelinen noktada aşırı sağ için savaş, artık demografik bir savaş olarak görülüyor Sema Hanım. Bu savaşta kendi kültürünü ve ırkını sürdürebilmenin yolu, kadınlara yüklenen misyonla, daha fazla doğum yapmaları gerektiği üzerinden şekilleniyor.
Bir diğer önemli nokta, Bat Yeor’un Avrabiya’yı kamusallaştırmadaki rolüdür. Yeor, Mısır doğumlu bir Yahudi yazar olarak, Arap ve Orta Doğu devletlerinin Avrupa’daki elitlerle anlaştığını ve Avrupa’yı bilinçli olarak bir Avrabiya haline getirmeye çalıştıklarını iddia ediyor.
Bu teorilerin komplocu yapısını anlamak için bu önemli bir nokta. Dikkatinizi çekerim Yeor, Müslümanların Avrupa’da üremek suretiyle kıtanın demografik yapısını değiştirdiğini kabul etse de, aynı zamanda Avrupalı ve Ortadoğulu elitler arasında bir anlaşma olduğunu da öne sürüyor. Bu anlaşmaya göre, Avrupa’nın bilinçli olarak bir Avrabiya haline getirilmesi planlanıyor. İki elit grup arasında bir anlaşma olduğu savunuluyor.
Bu tür iddialar, absürtlükleri nedeniyle yanlış anlaşılması zor teoriler. Aşırı sağ komplocu tasavvur gücünü tam da buradan alıyor.
Zira olmayan bir şeyi yanlışlamak zordur. Bat Ye’or, Avrupa’daki müfredatın değiştiğini ve Avrupa medeniyetine Hristiyan-Yahudi mirasdan daha çok Müslüman grupların katkılarının anlatıldığını belirtiyor. Örneğin, Avrupa’da bilinçli olarak Endülüs'ün ve İslam'ın altın çağının anlatıldığı bir müfredat stratejisine gidildiğini belirtiyor. Avrabiyacılar için bu “yeni durum”, muhalif seslerin bastırıldığı ve liberal elitlerin Müslümanlara ilişkin eleştirileri topyekün reddettiği bir kurumsal siyasete kapı aralamıştır.
Bat Ye’or, Avrupa’daki medya ve üniversitelerin Arap propagandasına maruz kaldığını ve kitapların yeniden yazıldığını da savunuyor. Ayrıca, Avrupa Birliği'nin Müslüman grupların entegrasyonunu ve Batılılar ile Müslümanlar arasında uyum sağlamayı amaçlayan teşviklerinin, farklı düşünceleri baskı altında tutmak için bilinçli olarak yapıldığını düşünüyor. Bu yaklaşım, George Orwell’ın 1984 romanındaki düşünce kontrolü mekanizmasına benzetiliyor.
Hollanda'da Geert Wilders'ın karşısında bulunan Mark Rutte'nin liderliğindeki VVD partisi, seçim döneminde “nasıl bir ülke istiyoruz” başlığı altında bir mektup yayınlamıştı. Bu mektupta, merkez parti figürlerden biri olan Rutte, aşırı sağ söylemi benzer şekilde kullanarak Müslüman gruplara ilişkin oldukça önyargılı sözler sarf etmişti. Bu durumun benzerini, 2023 seçimlerinde Türkiye’de de yaşamıştık.
Zafer Partisi’nin çıkışıyla birlikte, DEVA Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin göçmenlere ilişkin söylemlerinde bir kayış gözlemledik. Bu bağlamda, aşırı sağ komplo teorilerini ve tasavvurlarını tartışırken merkez siyasetin rolünü de düşünmemiz gerekiyor. Merkez siyaset, aşırı sağın yayılmasında ve göçmenlere yönelik yaklaşımların kamusallaşmasında etkili oldu.
-Siz anlatırken Türkiye'deki göçmen karşıtı söylemler ile Avrupa'daki aşırı sağ söylemler arasında belirgin benzerlikler gördüm. Örneğin, Türkiye'de sosyal medyada sıkça rastladığımız "Göçmenleri mancınıkla yollayacağız" gibi ifadeler, Avrupa'daki "İstilacı göçmenler" temalı argümanlarla paralellik taşıyor. Türkiye'deki diğer birçok söylem de Avrupa’daki aşırı sağın kullandığı "kültürel istila" ve "güvenlik tehdidi" gibi metaforlarla da örtüşüyor. Türkiye’yle bir kıyaslama yaparsanız benzeşen ve farklılaşan noktalar nedir?
Türkiye’deki "Araplaşma" ve "istila" argümanları, Avrupa’daki aşırı sağcı grupların öne sürdüğü "kültürel çürüme" ve "etnik temizlik" gibi söylemlerle benzerlik taşıyor. Bu benzerlikler, hem Avrupa’daki hem de Türkiye’deki aşırı sağ söylemlerin ve politikaların göçmenleri dışlama ve ötekileştirme eğilimlerini yansıttığını gösteriyor.
Ayrıca, Türkiye’de göçmen karşıtı partiler, özellikle Zafer Partisi, Avrupa’daki aşırı sağcı partilerle benzer bir dil ve retorik kullanıyor. Küresel olarak, göç krizine verilen tepkiler, hem Avrupa'da hem de Türkiye’de sağcı hareketlerin yükselmesine yol açıyor.
Özdağ’ın eleştirilerinde, Türkiye’deki göçmen karşıtı söylemlerle Avrupa’daki aşırı sağcı söylemler arasında benzerlikler görüyoruz. Örneğin Özdağ, liberaller yahut “yetmez ama evetçiler” olarak nitelendirdiği demokrat grupları, ki bu demokrat grupların içinde elbette sol liberaller de var, “foncular” gibi ifadeler kullanarak aşağılıyor. Bu söylemler, Avrupa’daki aşırı sağcı grupların "liberal blaming" (liberalleri suçlama) argümanlarıyla özdeşleşiyor.
Tabii Türkiye’de Avrupa’daki gibi liberal bir elit bulunmuyor. Avrupa’daki tartışmalar genellikle Brüksel’in politikalarını ve kamusal alanı dizayn etme çabalarını hedef alırken, Türkiye’de göçmen karşıtı söylemler daha çok yerel ve ulusal politikalar üzerinden yürütülüyor. Türkiye’deki göçmen karşıtı söylemler, Brüksel ile yapılan anlaşmaları, özellikle geri kabul anlaşmasını AK Parti’nin Türkiye’ye ihanet ettiği bir durum olarak sunuyor.
Örneğin, "istila" metaforu hem Türkiye’de hem de Avrupa’da göçmenleri hedef alarak kullanılan ortak bir kavram. Ancak, Türkiye’nin Avrupa ve Amerika’dan farklı bir konumda olduğu ve farklı bir sosyal ve siyasi bağlamı olduğu unutulmamalı. Yine de, temel eğilimler ve suçlanan kişiler, kurumlar, elitler ve gruplar arasında örtüşmeler bulunuyor.
Yine örneğin, bir Suriyelinin gerçekleştirdiği tekil bir şiddet eylemi, tüm Suriyelilere yönelik olumsuz bir yargı oluşturabiliyor. Bu tür bir bakış açısı, "bizler" ve "onlar" ayrımını radikalize ediyor.
Avrupa’daki aşırı sağ "biz" yerine "onlar"ın tercih edildiğini öne sürüyor. Bu, "bizim yerimize onlar" söylemiyle kendini gösteriyor. Türkiye’de de benzer bir retorik var. Hastaneler, sosyal yardımlar ve diğer sosyal hizmetlerde Suriyelilerin avantaj sağladığı iddiaları, yerel halkın hakkının gasp edildiği şeklindeki söylemle birleşiyor. Özdağ, göçmenlere yönelik söylemlerinde bu temaları sıkça işliyor.
Ancak Türkiye’nin özgül koşulları ve sosyal bağlamı, batıdaki aşırı sağ hareketlerle doğrudan özdeşleştirilemez. Yine de, popülizm ve radikal sağ, kültürler-arası bir etkileşim içeriyor ve küresel aşırı sağ blok benzer temalar üzerinde birleşebiliyor.
Zafer Partisi ve benzeri grupların korkuları, "İslamcı Tehdit" olarak adlandırılabilir. Türkiye'deki bu grupların endişeleri, Suriyelilerin geçmişteki radikal gruplarla ilişkili olabileceği düşüncesiyle şekilleniyor. Bu korku, Suriyelilerin Türkiye’de nasıl bir değişim getireceği konusunda belirsizlik yaratıyor. Özellikle, Suriyelilerin ileride Türkiye’de siyasi haklar talep edip edemeyeceği, ana dil hakları isteyip istemeyeceği gibi sorular, bu korkuların temelini oluşturuyor.
Türkiye’deki bazı komplo teorileri, Suriyelilere vatandaşlık verilmesinin AK Parti'ye oy kazandırma amacı güttüğünü de iddia ediyor. Bu görüşler, Suriyelilerin Türkiye’de demografik bir değişim yaratacağı ve böylece İslamcı bir yapının daha da güçleneceği şeklindeki endişelere dayanıyor.
Bu anlamda Avrupa’da da aşırı sağ komploları Türkiye’yle örtüşüyor.