Doç. Dr. Burcu Zeybek/Açık Görüş-Star
Aldatılabilirsin fark et, yaydığın bilgiyi analiz et
Sosyal medya platformları, haber kaynağı olarak toplumun düzenli kullandığı ve ana kanal haline getirdiği platformlardır. Potansiyel birçok avantajı varken, olumsuz yönlerinin de farkında olunmalıdır. Günümüzde bu platformlar, genellikle tespit edilmesi zor olan sahte bilgilerle doludur. Araştırmalara göre, bu tür bilgiler toplumun görüşlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle toplumsal kriz dönemlerinde hızla yayılmakta ve ciddi yankılar uyandırmaktadır. Son yıllarda çok tartışılan dezenformasyon kavramı, çeşitli biçimlerde ve türlerde karşımıza çıkabilmektedir:
Dezenformasyon türleri ne şekilde karşımıza çıkabilir?
Fake News: Güncel haberler gibi sunulan kasıtlı olarak yayılan yanlış bilgilerdir. Yalan haberler genellikle kamuoyunu etkiler ve çarpıtmak amacıyla kullanılır, ayrıca itibar zedelemek için de kullanılabilir. İnsanlar, kendi inançlarını ve görüşlerini doğrulayan bilgilere daha fazla inanma eğilimindedir. Bu, yalan haberlerin etkili olmasının nedenlerinden biridir. Pandemi sırasında, COVID-19'u tedavi ettiği iddia edilen birçok yanıltıcı ve tehlikeli yöntem yayıldı. Örneğin, dezenfektan içmenin virüsü öldüreceği yönündeki yanlış bilgi, birçok insanın sağlığını tehlikeye attı. Aşıların insanlara mikroçip yerleştirdiği veya kısırlaştırdığı gibi temelsiz iddialar yayıldı, bu da aşı karşıtlığını artırdı ve halk sağlığını olumsuz etkiledi. Yalan haberler, korku ve panik yaratmak için kullanılır. Bu duygular, insanların mantıklı düşünme yetilerini zayıflatır ve yanlış bilgilere inanmalarını kolaylaştırır. Bu nedenle, birçok ülke, yalan haberlerle mücadele etmek için yasal düzenlemeler yapmaktadır. Ancak, bu düzenlemeler ifade özgürlüğü ile ilgili tartışmaları da beraberinde getirir. Fake news, modern bilgi ekosisteminin en büyük sorunlarından biridir.
Deepfake: Temel olarak yapay zekâ destekli görsel dezenformasyon olarak tanımlanır. Deepfakeler, bir kişinin hiç söylemediği veya yapmadığı bir şeyi söylüyormuş veya yapıyormuş gibi görünmesini sağlamak için oluşturulmuş videolardır (Villasenor, 2019). Son yıllarda deepfake videoların sosyal medyada paylaşımı, artış göstermekte; tahmini mümkün olmayan bir hızda ve büyüklükte kullanıcılara ulaşabilmektedir. Özellikle sahte haberlerde de sıkça karşılaşılır ve kitlesel dezenformasyona yol açma potansiyeli yüksektir. Örneğin Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Kuzey Kore lideri Kim Jong-Un'un Amerikalıları uyaran söylemlerini içeren iki siyasi içerikli deepfake video, 29 Eylül 2020'de sosyal medyada yayılmıştır. Kasım ayında ABD başkanlık seçimleri için üretilen bu deepfake içerikler, seçim manipülasyonu oluşturmak noktasında sentetik gerçeklikte söylemler ve görseller sunmaktadır. Videolar, Amerikalıları demokrasilerinin ne kadar kırılgan olduğu konusunda uyarmakta ve olası saldırılara karşı oy kullanma haklarının korunmasına yönelik teşvik edici söylemleri içermektedir.
Suni kamuoyu oluşturma yöntemleri
Astroturfing: Sosyal bot hesapların, trollerin, sahte ve manipülatif içeriklerle suni kamuoyu oluşturması astroturfing yöntemiyle gerçekleşebiliyor. Suni kamuoyu oluşturmada bot hesapların oldukça etkili olduğunu görüyoruz. Sosyal medya platformları özellikle siyasal konuların tartışıldığı, haberlerin oldukça hızlı yayıldığı ortamlar. Dolayısıyla bu platformlarda, suni kamuoyu oluşturarak istedikleri konuları trend başlıklara taşımak ve algı yönetmek için bot hesaplardan veya gerçek insanlardan yararlanıyorlar. Örneğin Almanya seçimleri için televizyonda yayınlanan bir münazara sırasında düzenlenen bir 'Trol' saldırısına katılan hesapların büyük bir kısmının, bir aydan daha kısa süre önce açıldığı tespit edilmiştir (Grimme vd. 2018). Kampanyanın katılımcıları, Tweet'lerinin içeriği ve zamanlaması hakkında merkezden talimatlar alır, hesaplar ayrıca benzer konular hakkında tweet atmaya aynı anda başlar ve son verir. Cao, Yang, Yu ve Palow (2014), kötü niyetli Facebook ve Instagram hesaplarının spam fotoğraflar yüklediklerini ve aynı anda aynı hesapları takip etmeye başladıklarını göstermiştir.
Tarihi yeniden yorumlama
Politik retrospektif analiz: Geçmişteki olayların ve olguların farklı bir ışık altında sunulmasını içerir. Bu tür analizler genellikle duygusal olarak yüklü dil kullanımı, belirli yönlerin öne çıkarılması ve "rahatsız edici" gerçeklerin görmezden gelinmesi ile karakterize edilir. Mesela, Stalin'in döneminde, Sovyet tarih kitapları geçmişteki olayları ve liderleri yeniden yorumladı. Troçki gibi siyasi rakipler tarih kitaplarından silindi veya kötü adam olarak gösterildi. Politik retrospektif analizlerde propaganda araçları sıkça kullanılır. Örneğin, Nazi Almanyası'nda Joseph Goebbels, tarihin yeniden yazılmasında ve Nazi ideolojisinin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Filmler, televizyon dizileri ve belgeseller, geçmiş olayları yeniden yorumlama ve sunma konusunda güçlü araçlardır. Sosyal medya ve dijital platformlar, geçmiş olayların yeniden yorumlanması ve geniş kitlelere ulaşması için etkili araçlar haline gelmiştir. Bu platformlar aracılığıyla yayılan bilgiler, doğruluğu sorgulanmadan hızla yayılabilir.
Clickbait başlıklar: Ziyaretçileri siteye çekmek için kullanılan başlıklar, genellikle haberin doğruluğu ve kesinliği pahasına yapılır. Clickbait, okuyucunun dikkatini çekmek ve tıklama oranlarını artırmak amacıyla yanıltıcı veya abartılı ifadeler kullanır. Başlıklar, okuyucuların merakını cezbetmek için belirsizlik ve gizem unsurlarını kullanır. İnsanlar, merak ettikleri konuları öğrenmek için tıklama eğilimindedir. Şok edici veya duygusal başlıklar, okuyucuların duygusal tepkilerini tetikleyerek tıklama oranlarını artırır. Öfke, şaşkınlık veya heyecan gibi duygular, kullanıcıları harekete geçirir. Örneğin okuyucu "Bu Diyetle 10 Günde 10 Kilo Verin – Doktorlar Şokta!" başlığını görüp tıklıyor, okuduğunda bunun doğru olmadığını anlıyor. Bu okuyucuların güvenini zedeler. Zamanla, kullanıcılar bu tür başlıkların yanıltıcı olduğunu fark eder ve siteye olan güvenlerini kaybederler. Clickbait başlıklar, kısa vadede trafik ve gelir artışı sağlayabilir ancak uzun vadede okuyucu güvenini ve sadakatini zedeleyebilir.
Gerçeklerin manipülasyonu: Olayların yorumlanması için gerçeklerin çarpıtılarak veya seçici bir şekilde sunulmasını içerir. Bu tür manipülasyon, eksik bilgi kullanarak veya anlamlarını değiştiren gerçeklerin sunulmasıyla ortaya çıkabilir. Gerçeklerin manipülasyonu, kamuoyunu yanlış yönlendirmek ve belirli bir perspektifi desteklemek amacıyla yapılır. Örneğin, bir politikacının ekonomik başarılarını vurgulamak için yalnızca işsizliğin azaldığı dönemi gösteren istatistiklerin sunulması, ancak aynı dönemde artan borç veya enflasyon oranlarının gizlenmesi. Farklı haber kanalları, bu olayı farklı şekillerde sunabilir. Bu, izleyicilerin olayları farklı perspektiflerden görmesine neden olur. Sosyal medya platformlarında ise, manipülatif içerikler hızla yayılabilir. Kullanıcılar, bu tür içerikleri paylaşarak dezenformasyonun yayılmasına katkıda bulunabilir.
Politik propaganda: Toplumsal tartışmalara katılmak ve toplumun görüşlerini etkilemek amacıyla belirli bir mesaj taşıyan bilginin sistematik olarak yayılmasıdır. Bu süreçte kullanılan bilgiler genellikle tek taraflıdır ve belirli bir ideolojiyi veya politikayı desteklemek amacı taşır. Politik propaganda, hükümetler, siyasi partiler, çıkar grupları ve diğer kuruluşlar tarafından kullanılabilir. Mesela, Joseph Goebbels'in liderliğinde, Nazi hükümeti, antisemitik mesajlar ve Nazi ideolojisini yaymak için geniş çaplı propaganda yaptı. Bu propaganda, Yahudi karşıtı nefretin ve Holokost'un meşrulaştırılmasında önemli bir rol oynadı. Seçimlerde de bu tür propaganda sıkça kullanılır. Adaylar, seçmenlerin desteğini kazanmak için geniş çaplı propaganda kampanyaları yürütür. Televizyon reklamları, sosyal medya kampanyaları ve mitingler, bu kampanyaların başlıca araçlarıdır. Sosyal medya platformları, politik propaganda için etkili bir araç haline gelmiştir. Siyasi partiler ve gruplar, sosyal medya üzerinden geniş kitlelere ulaşarak mesajlarını yayabilirler. Yoğun propaganda, toplumsal kutuplaşmayı artırabilir ve farklı gruplar arasında düşmanlık yaratabilir.
Seçim sonuçlarını etkileme gücü
Bilgisayar saldırıları ve hackerlık: Hackerlar, bilgisayar sistemlerine, sosyal ağlara veya web sitelerine sızarak yanlış bilgi yayabilir, verileri değiştirebilir veya silebilir. Ayrıca, manipülatif mesajlar yaymak için sahte hesaplar oluşturabilirler. Bu tür saldırılar, bireyler, şirketler ve hükümetler üzerinde ciddi etkiler yaratabilir. 2017'de, kredi raporlama şirketi Equifax'a yapılan saldırıda, 147 milyon Amerikan vatandaşının kişisel bilgileri çalındı. Bu bilgiler, kimlik hırsızlığı ve dolandırıcılık için kullanılabilir. Rusya, 2016 ABD başkanlık seçimlerine müdahale etmek için sosyal medya platformlarında sahte hesaplar ve botlar kullanarak yalan haberler yaydı. Bu kampanya, Amerikan seçmenlerini yanıltmayı ve seçim sonuçlarını etkilemeyi amaçlıyordu. Bu tür saldırılar, dezenformasyonun yayılması için etkili araçlardır.
Tarihin çarpıtılması: Bu tür dezenformasyon, belirli olayların, olguların veya bağlamların değiştirilmesini veya çarpıtılmasını içerir ve siyasi veya ideolojik bir gündemi desteklemek için kullanılır. Bu dezenformasyon türünün hedefi farklı milletler veya dini takipçiler olabilir. Ayrıca tarihi yeniden yazmak veya belirli halkları itibarsızlaştırmak için kullanılabilir. Tarihin çarpıtılması, mevcut siyasi liderlerin veya hükümetlerin meşruiyetini desteklemek için kullanılabilir. Tarihi gerçeklerin değiştirilmesi, belirli bir ideolojiyi veya politikayı meşrulaştırır. Amaç, ideolojinin güçlenmesine ve yayılmasına katkıda bulunabilmek. Örneğin, totaliter rejimler kendi ideolojilerini haklı çıkarmak için tarihi olayları çarpıtabilirler. Bu, toplumlar arasında düşmanlık ve güvensizlik yaratabilir. Farklı gruplar, kendi tarih anlatılarını savunurken karşıt gruplarla çatışabilir. Aynı anda yanlış veya eksik tarih bilgisi, yeni nesillerin olayları doğru bir şekilde anlamasını engeller. Bu, sözsüz tarihsel bilincin ve eleştirel düşünmenin gelişimini olumsuz etkiler. Örneğin, bazı Japon tarih kitapları, İkinci Dünya Savaşı sırasında Japon ordusunun Asya'da gerçekleştirdiği savaş suçlarını ve işgalleri küçümser veya tamamen göz ardı eder. Bu, Japonya'nın savaş dönemi eylemlerini hafifletmek ve ulusal gururu korumak amacı taşır.
Sonuç olarak; dezenformasyonla mücadele etmek için toplumun ve her bireyin çaba göstermesi gerekir. Eğitim ve bilgi okur-yazarlığının arttırılması, kritik düşünmenin ve gerçeklerin kontrol edilmesinin öğrenilmesi, dezenformasyonun etkisini azaltabilecek önemli araçlardır. İnsanların, aldatılabileceği olasılığını fark etmeleri ve tükettikleri ve yaydıkları bilgiyi eleştirel olarak analiz etme yeteneğine sahip olmaları önemlidir.