Metin Karabaşoğlu / Serbestiyet
Bir vefat, bir hatıra ve düşündürdükleri…
25 Haziran günü Serbestiyet’te, geçen hafta Perşembe günü vefat eden ve İsmaliağa Cemaati diye bilinen bir Nakşibendî topluluğunun şeyhi Mahmud Ustaosmanoğlu’yla ilgili bir söyleşi vardı. (Röportajın ilgili kısmı yazının sonuna eklendi)
Avukat Cem Kaya Karatün, Onur Erkan’ın gerçekleştirdiği bu söyleşide annesinin dayısı olan Zeki Tunca ile ilgili, içinde kamuoyunda bilinen namıyla ‘Mahmud Hoca’nın da yer aldığı hatıralarını anlatıyordu.
Zeki Tunca’nın Çeçenistan’dan Kars’a göç etmiş bir ailenin ferdi olarak Kağızman’dan üniversitede okumak üzere İstanbul’a yolculuğu, İstanbul Teknik Üniversitesi’nde okurken ortaya çıkan ve giderek ilerleyen sağlık problemleri ve buna bağlı olarak görme kaybı ve kısmî felç, okulu terk, piyango bayiliği, maddî durumu iyi olan bir Ermeni ailenin sağladığı destek, onlar sayesinde tedavi için Almanya’ya yolculuk, Almanya’daki hastanede hemşire Renata ile aralarında oluşan gönül bağı, evlilik, beraberce Türkiye’ye dönüş, kazanılan ikramiye, zenginleşme, bu kez maddî durumu kötüleşen Ermeni aileye sağlanan destek, kendi ailesinden gençlerin eğitimleri için esirgenmeyen destekler, ailenin ‘Renata Yenge’sinin vefatı ve İstanbul Mecidiyeköy’deki Alman mezarlığına gömülmesi, eşinin vefatı üzerine Zeki Tunca’nın sağlık durumunun kötüleşmesi ve üç yıl sonra vefatı…
Bu hatıraların Mahmud Ustaosmanoğlu ile ilgili kısmı ise, avukat Karatün’ün büyük dayısı Tunca’nın hayat hikâyesinin son bulduğu noktada başlıyordu. Zeki Bey karısı Renata’yı çok sevdiği için kabrinin de onun yanında olmasını istemiş, bunun için mezarlıkta eşinin yanındaki yeri satın almış, içlerinde CHP’den milletvekili olmuş bir ismin de yer aldığı yeğenlerine kendisini Alman (yani, aynı zamanda Hıristiyan) mezarlığına eşi Renata’nın yanına defnetmelerini vasiyet etmişti. Ailenin bu sebeple yaşadığı tereddüdü gidermek adına da, bir Müslüman olarak yaşadığını ve Müslüman olarak öleceğini, cenaze namazı kılınıp defninin yine İslami usule uygun şekilde yapılmasını istediğini teyid ederek, bununla birlikte eşinin yanındaki mezara defnetmelerini vasiyet etmişti.
Ancak vefatın ardından aile bu vasiyete uygun şekilde defin işlemini gerçekleştirmek için adım attığında, başvurdukları Beşiktaş ve Beyoğlu müftülükleri imam gönderemeyeceklerini, bir camiden naklinin uygun olmayacağını söyledikleri gibi, belediye de Hıristiyan mezarlığına gidecek bir cenaze için cenaze arabası veremeyeceğini belirtir.
Ortaya çıkan bu problem üzerine, aile vasiyete uygun bir defni nasıl gerçekleştirebilecekleri üzerine kafa yorarken, bir tanıdıklarının tavassutuyla mesele Mahmud Ustaosmanoğlu’na intikal eder. Başka pek çok kişi gibi aile fertlerinin de o ve cemaati hakkında edindiği izlenimin aksine, Mahmud Hoca burada dinen bir problem olmadığı düşüncesiyle cenazeye sahip çıkar, cenaze namazını da kendisinin bizzat kıldırmak istediğini söyler. Bunun üzerine, kiralanan bir ambulansla tabutu İsmailağa Camiine getirilir. Bu camide cemaatinden çok sayıda kişinin de iştirakiyle cenaze namazı Mahmud Ustaosmanoğlu tarafından kıldırılan Zeki Tunca, ardından aile fertleri tarafından Mecidiyeköy’deki Alman mezarlığında eşi Renata’nın yanındaki kabre defnedilir.
Bu hikâye, bugün bazı siyasetçiler tarafından kısa vadeli siyasî sonuçlar elde etmek adına, farklı kutuplardan olup beraberce kutuplaşmadan beslenen ‘husumet fedaileri’ tarafından güya kendilerince ‘moral üstünlük’ devşirmek adına siyah-beyaz keskinliği içinde bir kimlik ayrışması ve çatışmasına itilen Türkiye toplumunda, gerçek hayatın bu sivri uçlarda değil, geniş gri alanda ve birbirinden kopuk değil içiçe yaşandığının ibretlik bir örneği aslında.
Ailenin Kafkasya’dan başlayan hayat hikâyesi, üniversite için İstanbul’a geliş, Türkiye’deki tedavi imkânlarının yetersizliği, Ermeni ailenin desteği, Almanya’da tedavi… bütün bunlar hikâyedeki dikkate değer veçheler olarak beliriyor… Görüyoruz ki, farklı kimlikler hayatın içinde birer çatışma konusu değil. Zihinde birbirini ayrıştıran insanlar, gerçek hayatta ise biraraya gelmenin ötesinde, dayanışma içinde olabiliyorlar. Öte yandan, yine hayatın içinde çok temel bir ihtiyaç, meselâ sağlığına kavuşma ihtiyacı, kişileri zihinlere aşılanan ve saklı tutulması beklenen sınırların ötesine de bakmaya sevkediyor.
Ama bu çok dikkat çekici unsurlar barındıran hayat hikâyesinde beni en ziyade etkileyen iki husus, hikâyenin son demiyle ilgili hususlar olarak, müftülükler ve belediye ile merhum Mahmud Ustaosmanoğlu’nun sergilediği tavır oldu.
Düşünüşü, yaşayışı ve bilhassa görünüşü ile dinin kurallarını uygulamada ‘ruhsat’la değil ‘azimet’le hareket ettiği ve belirli şekil unsurları üzerinde haddinden ziyade durduğu, dolayısıyla dinin geniş olan yolunu daralttığı izlenimi oluşturan bir hocanın dinen bir problem görmediği için iştirak etmekten öte bizzat kıldırdığı bir cenaze namazına, müftülükler niye imam ve belediye niye cenaze aracı göndermedi acaba?
Burada gerçekten dinî hassasiyetler miydi öne çıkan; ‘millî ve idarî endişeler’ mi?
Her iki müftülükteki görevliler -‘müfti’nin terim olarak dinin ölçülerine uygunluk kriterini gözeterek ‘fetva veren’ anlamını taşıdığını hatırda tutarsak- bu olayda gerçekten ‘dinin ölçülerine göre fetva veren’ kişiler olarak mı davrandılar? Yoksa bir ulus devletin hassasiyetlerini gözeten, yahut en azından kendilerini ‘ulus devletin hassasiyetlerini de gözetmekle yükümlü bilen’ devlet memurları olarak mı bu tutumu takındılar?
Dinî açıdan Müslüman olarak yaşayıp ölen birinin nereye defnedileceği, ‘cenaze namazına da mani olacak’ bir problem teşkil etmezken, müftülükler ve belediyenin tutumu, vefat eden kişinin ‘Hıristiyan mezarlığı’na gömülmesiyle mi, ‘Alman mezarlığı’na gömülmesi ile mi ilgiliydi? Müftülük ve belediye, cenazeye karşı bu mesafeyi oluştururken, Müslümanlık-Hıristiyan denklemi üzerinden mi, Türklük-Almanlık denklemi içerisinden mi tavır geliştirdiler?
İşin bu boyutu, din-devlet ilişkileri ve ondan da öte ulus devlet, milliyetçilik ve din ilişkisi, dinsel milliyetçilik… gibi konular etrafında ilerleyen bir analizi zihinde tetikliyor. Dahası, ‘dinî’ gibi görünen birçok mesele ve gerilimin aslında ‘siyasî,’ ‘idarî,’ ‘ideolojik’ olmasının mümkün ve muhtemel olduğunu; bir diğer deyişle, siyasî ve ideolojik birçok tutumun kendisini ‘din perdesi’yle örterek veya ‘din üzerinden’ meşrulaştırmayı hedefleyerek boy gösterdiğini ihsas ediyor.
Öte yandan, bir ‘devlet memuru’ olarak değil, yalın şekilde bir âlim/hoca/şeyh olarak -bir diğer veçheden bakarsak ‘sivil’ biçimde- olayı değerlendiren bir zâtın, bu zât velev o sivil alanda dindarlığın ‘en azimetli’ veya ‘en şekilci ve katı’ formunu temsil ediyor gözükürse gözüksün, bir ‘resmî din görevlisi’nden daha ‘anlayışlı,’ ‘sorun çözücü’ ve ‘müsamahalı’ bir tutum geliştirmiş olması, din üzerinden gerçekleşiyor gözüken başka birçok gerilim için de ‘acaba?’ sorusunu insana sordurtuyor: Acaba, bu gerçekten dinî bir problem mi; yoksa problem başka bir yerden, meselâ devlet-iktidar-ideolojiden köken aldığı halde din üzerinden mi kendisine zemin bulmaya, alan açmaya ve meşruiyet üretmeye çalışıyor?
Cumartesi günü Serbestiyet’teki o söyleşiyi okuduğumdan beri, zihnimde bu sorular var.
Ve bu soruların eşliğinde, ‘gri alan’ kavramı zihnimde çokça dolaşıyor…
Gri alanımız aslında çok geniş ve orada hepimize birden yer var.
Devletlûlar ve ideologlar işin içine karışmasa ve karıştırmasa, her konuda anlaşmasak da karşılıklı anlayış içinde beraberce yaşamamız aslında pekâlâ mümkün gözüküyor…
Bunun için ise, dikkatimizi uçlara değil, o gri alana vermemiz ve o gri alanın daraltılmasına izin vermeyip korumamız gerekiyor…
Zeki Bey’in vefatı sonrası yaşanan problemleri de aktararak Mahmut Ustaosmanoğlu ile nasıl temas ettiğinizi anlatır mısınız? Ustaosmanoğlu’nun kendi cenazesi dahil İsmailağa Camisi, cenazelerin kalktığı bir cami değil. Ustaosmanoğlu’nun dayınızın durumundan nasıl haberi oldu?
Vefatıyla birlikte isteği doğrultusunda başvuruları yaptım ama cenazenin bir Hıristiyan mezarlığına gömüleceğini öğrenen Beşiktaş ve Beyoğlu müftülükleri imam gönderemeyeceklerini ve bir camiden naklinin uygun olmayacağını söylediler.
Yine belediye de Hıristiyan mezarlığına gidecek bir cenaze için cenaze arabası veremeyeceğini söyledi.
Defalarca ricada bulunduk, yardımcı olunmasını istedik. Beşiktaş müftülüğünde önce müftü yardımcısı sonra müftüyle görüştüm. “Hem diyorsunuz kendisi Hıristiyan Mezarlığına gömülmek istedi hem diyorsunuz Müslüman. Biz bu kişinin Müslüman olduğunu ne bilelim” dediler, talebimizin karşılanamayacağını söylediler.
Son dönem Zeki dayımın bakımıyla ilgilenen ve dayımla birlikte yaşayan bir aile vardı. Onlar da dayımın son döneminde gerçekten çok içten emek sarf ettiler.
Bizim sıkıntımızı ve benim o kurumlar nezdindeki çabamı görünce, “Cem ağabey, Fatih’te benim tanıdığım bir hoca var. Mahmut Hoca” dedi.
“Şu meşhur İsmailağa Cemaati mi” dedim. Evet deyince, “hiç başımızı belaya sokma bir de orada refüze edilmeyelim” dedim. “Yok ben konuşacağım” dedi.
Ben de böyle bir şeye kalkışırsam biraz da etraftan tepki görebileceğimi düşündüm. Teyzeme danıştım, “her imkânı deneyelim, bir cenaze yapmamız lazım” dedi.
Dayıma bakan aile, İsmailağa’dan olumlu karşılık geldiğini söyledi. Belediyeden araç alamadığımız için kiraladığımız bir ambulansla bir cuma günü büyük dayımızı İsmailağa Camisi’ne götürdük.
O camide hoparlör bile kullanılmıyor. Gittiğimizde de gördük, cemaatin yüzde sekseni sakallı sarıklı cüppeli insanlardan oluşuyor.
CHP milletvekilliği yapan dayım Doğan Onur, “Cem inşallah buradan dayak yemeden çıkarız” dedi.
O sırada çok ilginçtir, bir müftülükten imam geldi. Dayım Beyoğlu’nda oturuyordu, Beyoğlu’ndan mı yoksa İsmailağa Camisi’nin bulunduğu Fatih müftülüğünden mi bilmiyorum. Gelen imam “Madem camiye getirdiniz ben kıldırabilirim” dedi. Biz “çok iyi olur” dedik tabii.
İçeriden Mahmut Hoca haber göndermiş. Kendisine cenazeyi kıldırmak üzere bir imamın geldiği bildirilmiş. Mahmut Hoca dayım için “O zatın namazını ben kıldıracağım” demiş.
Kendisi dışarı çıktığında ben de yanına gittim ve durumu bir kere daha anlattım. “Bu cenaze Alman Mezarlığına, Hıristiyan olan eşinin yanına gömülecek. Bir mahzuru var mı” dedim.
“İnsanlara ne oluyor ki nereye gömüleceğine karışıyorlar” dedi, “her yer Allah’ın toprağı, her yer insanlar için ayrılmış.”
“Siz dayınızın Müslüman olarak öldüğüne şehadet ediyor musunuz” dedi. “Ben hem Müslüman olarak öldüğüne hem de oraya gömülmek istediğine şehadet ederim” dedim.
“Hiç önemi yok. Müsaade ederseniz cenaze namazını ben kıldırayım” dedi. “Memnun oluruz” dedim.
Cenazeyi o kıldırdı. Dayımlar da çok memnun oldu. CHP’den milletvekilliği yapan ve hayatının sonuna kadar da CHP’li olarak yaşayan dayım Doğan Onur daha sonra da ziyaret ederek teşekkür etti Mahmut Hoca’ya.
Hatta cemaatten epey bir insan, “Biz hocamızın cenaze namazını kıldırdığı insanın defin törenine de katılmak istiyoruz” dedi. “Hocamız normalde ısrar etmezdi böyle cenaze namazı kıldırmak için” dediler. Tabii onlar cenazenin Alman Mezarlığı’na gideceğini bilmiyor.
Biz çekindik açıkçası. “İzmit’ten ileriye gideceğiz” dedik, nereye defnedeceğimizi söylemedik.
Namazın sonrasında hocanın elini öptük, cenazeyi alıp kaçtık resmen. Ambulans ve üç arabayla bir grup akraba gittik sadece mezarlığa.
Mecidiyeköy’deki mezarlığa vardığımızda Alman rahipler de biz gelmeden dayım için kendileri dualarını yaptıklarını söylediler. Dayım için “Kendisini tanıyorduk, seviyorduk. Buraya gömüleceğini de kendisi bize bildirmişti” dediler. Defin işlemlerinde biz de yardım etmek istiyoruz dediler.
Onların da bulunduğu bir defin işlemiyle Zeki Dayımı, Renata Yengemizin yanındaki ebedi istirahatgahına yerleşmesini sağladık.