Bilge Lider Aliya İzzet Begoviç ve Bosna Hersek
Murat Kayacan
Boşnak Müslüman lider Aliya İzzet Begoviç 8 Ağustos 1925'te Bosna'da doğdu. Avukat olan Begoviç'in siyasete ilgisi büyüktü. Savaş sonrası yıllarda Müslümanlar kendi kimliklerini açıkça duyurmak amacıyla Miladi Muslimani (Genç Müslümanlar) adlı bir grup oluşturduklarında bu grubun önemli üyelerinden birisi de oydu. 1941'de oluşturulan bu grubun amaçları İslâmi düşüncenin ve kültürün, aslını kaybetmemiş ve dinamik formuyla ihyası, Müslümanların, tarihleri ve dini geleneklerine uygun olarak yeniden eğitilmesi ve Müslüman mültecilerin, yetimlerin ve savaş mağdurlarının ilgilenileceği sosyal ve hayır kurumlarının gelişimiydi. Terörist bir teşkilat olmakla suçlanan bu grup yasaklandı ve üyeleri keyfi bir biçimde hapse atıldı. Hapse konanlar içinde İslâm Birliği (Pan-lslamic) faaliyetlerinden dolayı üç yıl cezaya çarptırılan 21 yaşındaki Aliya İzzet Begoviç de vardı. 1949'da da dört Miladi Muslimani liderine ölüm cezası verildi.1
Aliya izzet Begoviç, İslâm birliğine yönelik çalışmaları nedeniyle 1946-1948'de olduğu gibi 1983-1988 yılları arasında da Yugoslavya'da ki totaliter rejim tarafından hapis cezasına çarptırıldı. Yugoslav medyası onu ve diğer Müslüman liderleri Osmanlı işgalcilerinin hayaletleri ya da İmam Humeyni'nin Balkan versiyonları olarak tasvir ettiler.2
Hapisten çıktıktan sonra, siyasi çalışmalarını SDA (Demokratik Eylem Partisi) çatısı altında sürdürdü. 1990'da partinin başkanlığına getirilen Begoviç, aynı yıl Bosna'nın başkanlığına seçildi. Demokratik Eylem Partisi (SDA) Aliya İzzet Begoviç ve arkadaşlarının siyasi arenada Müslüman kimliğini vurgulamak amacıyla kurduğu bir partidir. Bu teşkilat da şeriat amaçladığına dair bir emare göstermemiştir. SDA, Bosna'daki Müslümanları, Sırpları ve Hırvatları ortak menfaatler için bir araya gelmeye teşvik etmiştir.3 Bu nedenledir ki, SDA, 240 sandalyeli Bosna Meclisi'nin 87'sini yani oyların %37,8'ini almayı başarmıştır.4 Bu parti ılımlı bir çizgi takip etmiştir. Aliya İzzet Begoviç İslâmi Deklarasyon adlı kitabıyla her ne kadar fundamentalistlikle suçlansa da bu kitabında ne Bosna'da bir İslâm devleti kurmak istediğini belirtmiş ne de böyle bir şeyi lideri oldu SDA'nın programına koymuştur.5
Begoviç, 1940'lardan bu yana Avrupa'nın gördüğü en büyük barbarlık eylemi olan Müslümanlara yönelik bu zulümler karşısında halkından ayrılmadı ve onları kum çuvallarının ardındaki ofisinde örgütledi. İhtilaflı olduğu Sırp ve Hırvat siyasetçilerle 1995'te Dayton Barış Anlaşması'nı imzaladı. Eylül 1996'da da Bosna'nın üçlü başkanlık yönetiminin liderliğine oturdu. 2000 yılında da başkanlığı bıraktı.
Begoviç, uzun süredir kalbinden rahatsızdı ve Slovenya'da, Suudi Arabistan'da tedavi görüyordu. İki defa kalp krizi geçirdi ve en son geçirdiği krizde yere düşerek kaburga kemiklerini kırdı. 19 Ekim 2003'te iç kanama sonucu hastanede hayatını kaybetti.
Bosna tarihi boyunca kişisel yolculuğunun sonunda Begoviç, "Tekrar hayata dönmem teklif edilseydi, reddederdim. Tekrar dünyaya gelmek zorunda olsaydım, kendi hayatımı tercih ederdim." diyordu. Aliya, baba, filozof, eylemci, siyasetçi, devlet adamı ve çoğuna göre de tarihin göz kamaştırıcılığından uzak bir hayat yaşamaya çalışan hırstan uzak bir kahramandı.6 O, Tito yönetimine isyan eden liderlerden birisiydi.7 O, "Amacımız, Müslümanların İslâmlaşmasıdır. Yöntemimiz inanmak ve mücadele etmektir." diyordu.8
Eserlerine Kısa Bir Bakış
Aliya, politikacı olduğu kadar saygın bir bilgin ve yazardı. İslâmî Deklarasyon (Islamic Declaration, adlı eser ilk olarak 1970'de basıldı), İslâm Rönesansının Sorunları ve Özgürlüğe Kaçışım (Problems of Islamic Renaissance and My Escape to Freedom) ve Doğu ve Batı Arasında İslâm9(İslam Between East and West) bazı eserleridir. Ancak en iyi eseri yukarıda zikrettiğimiz eserlerin sonuncusudur. Yazar Doğu ve Batı Arasında İslâm adlı eserinde sanat, ahlâk, kültür ve hukuk konusunda, seküler ve İslâmi medeniyetlerin ayrıldığı ve birleştiği noktaları gösterir. Bu eseri 1984'te henüz kendisi komünist Yugoslavya iktidarı döneminde hapisteyken yayınlanmıştır. Bu kitap Fransa'da yasaklanmış olmasına rağmen 1980'lerde Avrupa'da en çok satan eserler arasına girmiştir.
Begoviç'in en çok tartışma konusu olan eseri ise İslâmi Deklarasyon adlı çalışmasıdır. Bu eser Müslüman toplumların İslâmlaşması gerektiğini ve Müslümanların manevi muhtaçlık içinde ve maddi ve siyasi olarak bağımlı olduğunu vurguluyordu.
Bu kitabın I. bölümünde Begoviç, Müslümanları yakın bir gelecekte yok olmaktan kurtarmak için İslâmi yenilenmeye ve Kur'an-ı Kerim'i daha sıkı bir okumaya tabi tutmaya ve onu tatbik etmeye çağırıyordu. O, Batı'yı günah keçisi yapmak yerine en sert eleştirilerini tutucu veya modernist olan Müslüman liderlere yöneltiyordu. Çünkü onlar İslâm'ı dünyayı yönetme tarzı yerine salt bir din olarak görüyorlardı.10
Ona göre tutucu şeyhler çağdaş dünyayı anlamaktan uzaktı.11 Çoğunlukla hükümette bulunan modernistler de Batı'da eğitim almış ve döndüğünde İslâm konusunda bir alçaklık kompleksi sorunu yaşayan kimselerdi. Bunlar Avrupa ve Amerikan değerlerini kendi toplumlarını kurtarmak ve reformize etmek için çabalamaktadır. Tabii Begoviç her ne kadar modernist Müslüman liderleri Batı'nın büyüsüne kapılmakla suçlasa da o Batılı değerlere toptan karşı değildir. Modernistlerin sandığı gibi Batı'nın gücü, yaşam biçiminde değil, nasıl çalıştığında; kuvveti modada, ateistlikte, gece kulüplerinde, kontrolden çıkmış genç nesilde değil; insanlarının olağanüstü sabır, bilgi ve sorumluluk duygusundadır.12 Begoviç'in Batı'yı övmesi, yoksulluk ve az gelişmişlik gibi Müslümanların karmaşık sosyal problemlerine aceleci çözümler bulmaya çalışan modernistlerin göreceli tembelliğini ve dar görüşlülüğünü göstermek içindir. Daha iyi bir topluma ulaşmak Müslümanların büyük kararlılığını ve Kur'an'ın disiplinli okunmasını ve uygulanmasını gerektirir.
Kitabın II. bölümünde yer alan "İslâmi Düzen", Begoviç'i çoğunlukla dünya politik arenasında zor durumda bırakmak amacıyla şiddeti destekleyen kısım olarak lanse edilir. Begoviç'e göre İslâmi yönetimin en kısa tanımı onun bir inanç ve yasa bütünlüğü, terbiye ve güç, idealler ve maslahatlar, maneviyata sahip bir toplum ve devlet, özgür irade ve kuvvet oluşu şeklindedir. Bu bileşenlerin sentezi olarak İslâmi düzen şu iki temel üzerine kuruludur: İslâm toplumu ve İslâm otoritesi. İslâm toplumu İslâmi iktidar olmadan eksik ve zayıftır. İslâmi otorite İslâm toplumu olmadan ya ütopya ya da şiddetin kendisidir.13 Bu sözler bağlamından koparıldığı zaman Yugoslavya'daki Müslüman olmayan insanları korkutmakta kullanılabilir ancak Begoviç'in bu sözleri modernist ve tutucu İslâm" liderliğin kurumlaştığı siyasi ve sosyal sistemlere sahip İslâm ülkeleri ile ilgilidir. O Batı ülkeleri hakkında konuşmamaktadır. İslâmi yönetim sadece Müslüman nüfusun çoğunlukta olduğu yerlerde icra edilebilir. Aksi takdirde yönetim şiddete dönüşür.14
III. bölüm "İslâmi Düzenin Günümüzdeki Problemleri" ise İslâmi yenilenmenin reçetesi niteliğindedir. Begoviç'e göre güce dayalı olarak kısa yoldan İslâmi düzene geçiş bir sapmadır. Doğru olan, eğitim ile ve ahlaki ilkelerin tebliği edilmesiyle yapılacak bir geçiştir.15 Cihadın zor olanı insanın kendisini kontrol edebilmesine yönelik olanıdır.16 Dikkatli bir okuma Begoviç'in Müslümanların azınlıkta olduğu (eski Yugoslavya gibi) ülkelerde siyasal değil kültürel bir devrimi desteklediğini gösterir.
Begoviç, bu eserinde İslam'ın bireyin kişisel hayatının tüm alanlarında, ailede ve toplumda pratiğe dökülmesi gerektiğini vurgular. İslami düşünce yenilenmeli ve Fas'tan Endonezya'ya kadar yek vücut bir İslam toplumu oluşturulmalıdır.17 Begoviç, İslâmi Deklarasyon kitabında Atatürk'ün reformlarına da büyük eleştiriler getirmiştir.18 Ona göre İslâm, tüm Müslümanların birleşip manevi, kültürel ve siyasi tek bir toplum oluşturmaları eğilimindedir. İslâm bir ulus değil, uluslar üstü bir dindir.19 İslâm'ı kabul eden bir ulus ya da birey başka bir ideal için artık hayatını feda edemez. Bir Müslümanın, adı ne olursa olsun bir yönetici için ya da herhangi bir ulusun, partinin şerefi için kendisini feda edemez. Bir Müslüman sadece Allah'ın adıyla ve İslâm'ın onuru için ölebilirdi.20 Müslüman milletler İslâm'a karşı olan hiçbir şeyi kabul edemezler, İslâm'a karşı gelenler direnişle karşılaşacaklardır.21 Tek çıkış yolu İslâm'a uygun düşünen ve hisseden yeni bir zihniyetin oluşturulmasıdır. Bu zihniyet İslâmi düzenin bayrağını yükseltecektir ve Müslüman kitleler de bunu pratiğe geçireceklerdir.22 Müslüman, genelde birey olarak var olamaz. Müslüman olarak yaşamayı arzuluyorsa, bir çevre, toplum ve düzen oluşturma gayreti içinde olmalıdır. Dünyayı ve kendisini değiştirmelidir. Ulusun yetişmesi ve özellikle yazılı basın, tv ve film sektörü İslâm' ahlâka ve bilgi birikimine sahip insanlar sahip olmalıdır. İslâmi uyanış siyasi devrim olmaksızın hayatiyetini başarılı bir şekilde sürdüremez.23 İslâmi düzen için mücadele cinayet hariç her yöntemi benimseyebilir. Hiç kimsenin kontrolsüz ve aşırı güç kullanımıyla İslâm'ın güzel adını ve bu mücadeleyi lekelemeye hakkı yoktur.24 İslâmi hareket ahlâki ve sayısal olarak yeterli güce kavuştuğunda mevcut gayr-i İslâmi yönetimi yeni inşa edilecek bir İslâmi otoriteyle değiştirmelidir.25
Günümüzde İslâm" düzen için mücadele ve İslâm toplumunun yeniden inşası sadık ve homojen bir organizasyonda teşkilatlanmış deneyimli bireylerle başarılı bir şekilde tesis edilebilir. Bu organizasyon siyasi bir parti değildir. O, net bir ahlaki ve ideolojik kritere sahip İslâmi ideoloji üzerine kuruludur. İkinci olarak, İslâmi düzen için mücadele İslâm'ın temel unsurlarını icra çabasıdır. Bu, pratikte bir Müslümanın insanların dini ve ahlâki gelişimini garanti altına alması ve sosyal adalet için temel unsurları tedarik etmesi anlamına gelir. Üçüncü olarak İslâm cumhuriyetinin işlevi, temelde salt insanların ve Müslümanların kardeşliğini deklare etmek değil, bu yüksek ahlâki ilkeleri pratiğe geçirmektir. Uyanan İslâm daha adil bir düzen için her toplumda bayrağı eline almalıdır. İslâmi mücadele aynı zamanda cahilliğe, haksızlığa, yoksulluğa karşı bir mücadeledir.26 İslâmi yönetimin tabii fonksiyonu tüm Müslümanları dünya ölçeğinde bir araya getirmektir. Günümüz şartlarında bu Fas'tan Endonezya'ya tropikal Afrika'dan Orta Asya'ya bir İslâm federasyonu kurmak anlamına gelir.27
Begoviç, kitabında Kudüs meselesiyle de ilgilenir. Ona göre Siyonistlerin Filistin'deki politikası dünyadaki tüm Müslümanlara yönelik bir provakasyondur. Kudüs ne salt Filistinlilerin ne de Arapların problemidir. O, tüm Müslüman ulusların meselesidir. Yahudiler Kudüs'ü almak istiyorlarsa İslâm'ı ve Müslümanları yenilgiye uğratmak zorundadır. Hamdolsun bu onların takatinin üstündedir.28 Siyonist Yahudiler istikbar yolunu seçerlerse İslâm hareketi ve tüm Müslümanlar için tek çözüm vardır: Günden güne, yıldan yıla verilen kurban ve harcanan zamanın miktarı ne olursa olsun savaşa devam etmek, mücadeleyi güçlendirmek ve yaymaktır. Bu mücadele işgal edilen toprakların her karışının alınmasına kadar sürebilir: "Bu temel konuda Filistinli kardeşlerimiz için, her müzakere ve her uzlaşma dünyamızın ahlâkı" sisteminin özünü yok edebilecek bir hiyanet olacaktır."29
İzzet Begoviç'in bu eseri, Sırp ve Hırvat ulusçular tarafından stratejik olarak düşmanı tanımlamak için kullanıldı. Aynı zamanda 1983'teki yargılama esnasında ve sonrasında Sırbistan ve Hırvatistan'da ayrıca 1980'li yılların sonlarında ve savaş boyunca yurt dışında yaşayan göçmen Sırp ve Hırvatlar'a İslâmi tehdidin delili olarak dağıtıldı.30
Geçmişten Günümüze Bosna
Yugoslavya'da Müslümanlar bir 'kesim' olarak kabul edilmiyordu, 1961'de nüfus sayımında resmi olarak ilk defa etnik Müslümanlar tabiri kullanıldı. Önceleri ise onlar İslâm inancına sahip Sırplar ve Hırvatlar olarak kabul ediliyor ve bir ulus olarak tanımlanmıyorlardı. Halbuki ülke, ulus temeli üzere olan bir federal yapıya sahipti. Bu nedenle ulusal statüsü olmayan Müslümanlar doğrudan LCY (Yugoslav Komunist Lig) içinde temsil ediliyordu.
1970'li ve 1980'li yıllarda Bosnalı Müslümanlar Müslüman teriminin ne anlama geldiği konusunda pek az ittifak edebiliyorlardı. 1970'li yıllarda bu konu temelde içsel bir tartışmaydı. 1980'li yılların başında sosyal ve ekonomik emniyetsizliğin yüksekliği ve İran devriminin ve Kosova'nın imgesi zihinlerde tazeyken, Bosnalı Müslümanların ulusal kimliği meselesi ulusal güvenlik tehdidi seviyesine çıkarıldı. Fırsatçı liderler de siyasi destekçilerini sağlama almak için İslâm fundamentalizmi hayaletini inşa ettiler. Sırp milliyetçilerine göre Begoviç'in yargılanması Müslümanların ulusal kimliğe dair tezlerini itibardan düşürmek için iyi bir fırsattı.31
Yugoslavya 1971'de Uluslararası Sivil ve Siyasi Haklar Sözleşmesi'ni (ICCPR) ve Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi'ni imzaladı. Begoviç'in tutuklanması ve yargılanması ICCPR ile korunan temel İnsan haklarını ihlal ediyordu. Devlet destekli basın mahkeme öncesinde, "Bosna Hersek'i bir İslâm devletine dönüştürmek ve Yugoslavya Federasyonu'ndan ayrılmayı amaçlayan gizli bir örgütün 13 üyesi 18 Temmuz'da Sarayevo'da mahkemeye çıktı." diyerek sanık olan Begoviç ve arkadaşlarını suçlu bulmuştu bile. Ancak yargıç Hadzic, suçu dini değil kardeşlik ve birlik karşıtı cürüm işlemek olarak tespit etti. Bir yıl geçmedi ki, 30 Mayıs 1984'te Bosna Hersek Yüksek Mahkemesi "Asliye mahkemesinde suçlu bulunan sanıkların işledikleri, suç sayılan eylemlerin özelliklerini taşımamaktadır." şeklinde yeni bir karar alınca Begoviç'in cezası 12 yıla indi ve arkadaşlarının cezalarında da indirime gidildi. Yugoslav basınına göre zaten bu, dinin değil siyasal bir sistem olan İslâm'ın yargılanmasıydı. Suçlu bulunan İslâm'dı. Ve bu korku Yugoslavya'yı bir arada tutmak isteyen sosyalistler ve ulusçular tarafından kullanıldı.32
Bosna Müslümanları etnik olarak Slav kökenli ve en az Şıplar ve Hırvatlar kadar bölgenin yerlileri olmalarına rağmen dinlerinin ırklarına üstün geldiği kimseler olarak algılanır. Sırp ve Hırvat Ortodoks kiliseleri etnik yönlerine sıkı sıkıya bağlıyken İslâm, tarihi ve kültürel yönleri İslâm birliğine feda edecek tüm Müslümanları çeken küresel bir güç olarak görülür. Kosova'nın Osmanlılar tarafından alınmasından beri Sırp ulusçular İslâm'ı, işgal dini ve çağdaş Müslümanları da Türk işgalcilerin torunları olarak algılarlar.
1980'li yıllar boyunca Yugoslav gazetelerinde Sırpların İslâm'a saldırıları dört esas üzerine kuruluydu:
1. Fundamentalizmin Yugoslavya'da yükselişi Tito'nun Arap dünyasıyla iyi ilişkileri ve Yugoslavya'daki Müslümanlara karşı liberal bir tavır sergilemesiyle ilişkilidir.
2. Arap Müslümanların tek bir İslâm devleti kurmak gibi küresel bir strateji belirlemelerinde Yugoslavya büyük oyunlarının bir parçasıdır.
3. İslâm temelde inanmayanların imhasına izin verir. Bu sebepten Yugoslavya'da güvenliği tehdit etmektedir.
4. Bosnalı Müslümanlar Osmanlıların torunudur, bu nedenle onlar 500 yıl önceki ataları gibi kabul edilebilirler.
Mayıs 1991'de Yugoslavya dağılmaya başladı. Hırvatistan ve Slovenya, Sırp ağırlıklı Belgrad merkezi yönetiminden bağımsızlığını ilan etti. İzzet Begoviç, Bosna'nın bağımsızlığı konusunda bir referandum düzenledi. Sırplar referandumu boykot etti. 3 Mart 1992'de Begoviç, Bosna Hersek'i bağımsız bir cumhuriyet olarak deklare etti.
Bağımsızlık ilanının ardından Bosna'daki Sırp azınlık isyan etti ve ülkede bir silahlı mücadele patlak verdi. Askeri donanımı yüksek olan Sırplar Bosna'yı Müslümanlardan arındırmaya yöneldiler. Müslümanları topraklarından sürgün ettiler, toplu tecavüzlerde bulundular. Temerküz kamplarında topladılar ve soykırım yaptılar.
Begoviç ve diğer Bosnalı entelektüeller İslâmî Uyanış tabirini komünist sınırlamalardan ve Sırp, Hırvat ulusçularının iddialarından uzak bir şekilde kendi kültürel miraslarını sürdürmek ve geliştirmek olarak tanımlıyordu. Onlara göre komünist Müslümanlar33 ve komünistlerin seçtiği dini liderler uysal ve kurallara bağlı kimselerdi ve diğer Müslümanlara karşı yabancılaşmışlardı.
Sonuç
Aliya İzzet Begoviç birikimli ve ferasetli bir lider olarak Bosna'da Müslüman kimliğin ortaya çıkmasında ve şekillenmesinde arkadaşlarıyla birlikte önemli bir rol üstlenmiştir. Boşnaklar karşılaştıkları insanlık dışı saldırıların ardından Kur'an ile ve İslâm ümmetine aidiyet duygusuyla tanışmış ve Kur'ani anlamda hızlı bir İslâmlaşma sürecine girmişlerdir. Şu anda Bosna Boşnak, Sırp ve Hırvat unsurların gevşek bir federasyonu halindedir. Avrupa'da bu seviyede bile olsa temsil imkânına kavuşmuş olmalarında Begoviç ve arkadaşlarının rolü kadar dünya Müslümanlarının da işgale karşı gösterildiği duyarlılığın büyük payı vardır.
Dipnotlar:
1- http://www.ciaonet.org/conf/iec03/iec03_04-96.html 20/10/'03
2- A.w.s. (-Aynı web sayfası)
3- A.w.s.
4- A.w.s.
5- http://www.ciaonet.org/wps/brl01/brl01.html. 20/10/'03; Lee Bryant, "Betrayal of Bosnia" Centre for the Study of Democracy, University of Westminster, Autumn 1993.
6- http://www.angeifire.com/dc/mbooks/inescapablequestions.html 20/10/'O3
7- http://kosovo99.tripod.com/alija.htm 20/10/'O3
8- http://www.angelfire.com/dc/mbooks/izetbegovic-book.html 20/10/'O3
9- Bu eser Nehir Yayınları tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir.
10- Izetbegovic, Alija, The Islamic Declaration ("Islamska Deklaracija"), Sarajevo, 1990, s. 8.
11- A.e-, s. 9.
12- A.e., s. 11.
13- A.e., 19.
14- A.e., 37.
15- A.e., 53.
16- A.e., 54.
17- http://www.balkan-archive.org.vu/kosta/iicnosti/izetbegovic.2.html 20/10/'03; A.e., 3.
18- http://www.srpska-mreza.com/library/facts/alija.html 2O/1O/'03
19- A.e., 27.
20- A.e., 4.
21- A.e., 17.
22- A.e., 18.
23- A.e., 32.
24- A.e., 37.
25- A.e., 43.
26- A.e., 45-46.
27- A.e., 46.
28- A.e., 53.
29- A.e., 53-54.