Sümeyra Uzun / İlke Analiz
Avrupa ve Amerika'da İslam din eğitimi
Son yüzyılda yaşanan modernleşme ve beraberinde gelen sekülerleşme bütün dünyada din eğitiminin okullardaki varlığını etkilemiştir. Hem İslam hem de Hristiyan din eğitimi veren kurumlar bu durumdan olumsuz etkilenmiştir. Hristiyan din eğitimi kilise okullarında ve onlara bağlı vakıflar çerçevesinde devam ederken Avrupa ve Amerika’da yaşayan Müslüman toplumlar da camilere ve sivil toplum kuruluşlarına bağlı İslam okulları bünyesinde meseleye çözüm aramışlardır.
Modernleşme ile ortaya çıkan modern mektepler karşısında İslam eğitimi veren medreseler varlığını sürdürememiş, büyük bir kısmı kapanmıştır. Açık olanlar da eskisi kadar talep görmemiştir. Bu durum neticesinde Müslüman toplumların cevaplaması gereken yeni bir soru da ortaya çıkmıştır: Modern okullarda İslam din eğitimi nasıl verilir? Avrupa ve Amerika’da yaşayan Müslümanlar bu soruya geliştirdikleri bütünleştirilmiş eğitim programlarıyla cevap vermeye çalışmaktadır. Bu yazıda bu cevabın bir yansıması olan İslam eğitim programları okul öncesi yaş grubu üzerinden incelenecektir.
Amerika IQRA’ Vakfı Okul Öncesi Eğitim Programı
IQRA’ Vakfı, 1981 yılında Amerika Chicago’da İslam okullarına eğitim programı ve eğitim materyali geliştirmek amacıyla kurulmuştur. Vakfın kurucuları Dr. Abdullah Ghazi ve eşi Dr. Tasneema Ghazi’dir. Tasneema Ghazi aynı zamanda, eğitimde program geliştirme alanında doktora yapmış bir akademisyendir. IQRA’ Vakfı okul öncesi, ilköğretim ve ortaöğretim düzeyinde İslam eğitimini de içeren eğitim programları ve öğretim materyalleri hazırlamaktadır. Vakfın hazırladığı eğitim programları ve ders kitapları ABD, Avrupa ve Güney Asya’da bulunan İslam okulları tarafından sıklıkla tercih edilmektedir.
IQRA’ Vakfı bünyesinde program geliştirme çalışmalarının yanında, İslami eğitimin seküler eğitimle birlikte nasıl verileceği konusunda akademik araştırmalar da yapılmaktadır. Bu araştırmalar neticesinde, vakıf tarafından adına “birleştirilmiş müfredat” denilen klasik İslami medrese eğitimi ile modern pedagojiyi sentezlemeye çalışan ve anaokulundan lise son sınıfa kadar eğitimin her kademesine hitap eden öğretim programları geliştirilmiştir. Öğretim programlarının yanında, vakıf programa uygun ders kitapları, alıştırma kitapları, öğretmen destek kitapları ve öğrenci destek kitapları da yayınlamaktadır. Vakfın eğitim programları ve sayıları 150’yi bulan eğitim materyalleri özellikle Kuzey Amerika’da ve dünyada İngilizce konuşulan diğer ülkelerde İslami okullarda kaynak olarak kullanılmakta ve yoğun talep görmektedir.
Son yüzyılda yaşayan Müslümanlar, İslam eğitimine modern okullarda yer bulabilmek için farklı yaklaşımlar ve eğitim programları geliştirmişlerdir.
Vakfın okul öncesi öğretim programının “İslami Deneyimler” öğrenme alanı bu alanda hazırlanan ilk program örneklerinden olduğu için ve yaklaşık kırk yıldır Amerika, Avrupa ve Güney Asya’da bulunan İslam okulları tarafından yaygın kullanıldığı için önem arz etmektedir. Vakfın “İslami Deneyimler” öğrenme alanı Kur’an Çalışmaları, Hz. Muhammed’in Hayatı, Fıkıh ve İbadetler, İslam Tarihi olarak dört başlık altında ele alınmıştır. Bu branş dağılımının, vakfın ilk ve ortaöğrenim düzeyindeki programında da aynı şekilde devam ettiği görülmektedir. Dolayısıyla IQRA’ okul öncesi programının “İslami Deneyimler” öğrenme alanı 12 yıllık bir din öğretimi sürecinin ilk basamağını teşkil etmektedir.
Programın genel amaçları incelendiğinde öğrenme alanları arasında duyuşsal alan ağırlıklı olmak kaydıyla eşite yakın bir dağılım yapıldığı tespit edilmiştir. Buna mukabil, İslami Deneyimler öğrenme alanının amaçlarına baktığımızda, %92 oranında bilişsel alana yönelik kazanımlara yer verildiği tespit edilmiştir. Bu durumun erken dönemde bilgi odaklı bir din eğitiminin çocukların dinî gelişimlerine katkısı noktasında, güncel veriler ışığında yeniden değerlendirilmesi yerinde olacaktır. Bu alanda yapılan güncel araştırmalar, erken dönemde bilişsel alandan önce duyuşsal alanı önceleyen din eğitiminin, çocukların dinî gelişimlerine uzun vadede daha çok katkı sağladığını belirtmektedir.
Program içerik açısından incelendiğinde, programda Kur’an okuma öğretimine yer verilmediği tespit edilmiştir. Bunun sebebi ise aynı derslerin ilkokul kademesinde de yer alması ve okuma yazma eğitiminin ilgili bütün branşlarda (Arapça, İngilizce, Kur’an) ilkokula bırakılmasıdır. Bunun yanında programda vahiy, cennet, cehennem, melek gibi okul öncesi için anlamlandırması zor olan ve bazı hassas çocuklar için korkutucu olabilecek olan konulara değinildiği tespit edilmiştir. Bu konuların yaş grubuna uygunluğu noktasında da programın yine güncel veriler doğrultusunda revize edilmesi gerekmektedir.
Bunun yanında programda din eğitimi ile diğer branşların entegrasyonu konusunda da özel bir çaba sarf edildiği görülmektedir. Örneğin, çocuklara bilim anlatılırken yaratılış perspektifine vurgu yapıldığı ve İslami bakış kazandıran bir bilim anlayışının yerleştirilmeye çalışıldığı görülmektedir.
Amerika Tarbiyah Vakfı Okul Öncesi Eğitim Programı
Terbiye Projesinin kurucusu Prof. Dr. Davud Tevhidi (1950-2010) Amerikan asıllı Müslüman bir eğitimcidir. Tevhidi, 1972 yılında Müslüman olduktan hemen sonra Leigh ve Pensilvanya Üniversitelerinde Arapça eğitimi almıştır. 1980 yılında Kahire’deki Ezher Üniversitesinde Usulu’d-Dîn tahsilini tamamlayarak, Philadelphia’da Müslümanların okullarında öğretmenlik yapmaya başlamıştır. Michigan Üniversitesi’nde İslami Çalışmalar alanında 1983 yılında master, 1985 yılında doktora eğitimlerini tamamlayan Tevhidi bu süreçte, üniversitede öğretim görevlisi olarak görev yapmıştır. Tevhidi’nin araştırma alanları ise şunlardır: İslam Eğitim Felsefesi Modeli, İlk Dönem İslam Eğitim Kurumları, Kur’an’ın Semantik Yapısı, Kur’an’ın Dünya Görüşü.
Kuzey Amerika’da İslam eğitiminin şekillenmesinde büyük emeği ve katkısı olan Davud Tevhidi’nin din eğitimi alanındaki en önemli çalışması ise Terbiye Projesidir. Vakıf tarafından, projenin temel felsefesini açıklayan 80 sayfalık “Tarbiyah Overview” adlı bir çerçeve eğitim programı yayınlanmıştır. Terbiye Projesi başta Amerika’da Davud Tevhidi tarafından kurulan Crescent Academy okulları olmak üzere özellikle Amerika, Endonezya ve Malezya’da yer alan Müslüman okulların takip ettiği, Tevhit kavramı çerçevesinde geliştirilmiş bir karakter eğitim programıdır.
Amerika Terbiye Projesi, eğitim programı hazırlanırken İslami bilgiyi ve İslami bakış açısını her düzeyde ve her branşta dikkate almayı gerekli gören bir çerçeve eğitim programıdır. Terbiye Projesi’nin amacı, İslami bilginin eğitim sistemine ya da eğitim programına yansıtılmasının esaslarını belirlemektir. Program nihai olarak küresel perspektife dayanan, Tanrı merkezli, geniş tabanlı bir bakış açısı geliştirmeyi hedeflemektedir. Programın en önemli hedefi ise insan fıtratını tekâmüle erdirmektir. Terbiye Programı, öğrenmenin salt bilgilendirici bir süreç olmaktan ziyade dönüştürücü bir süreç olduğunu savunmaktadır.
Terbiye Projesi, Davud Tevhidi tarafından geliştirilen Birleştirilmiş Öğrenme Modeli’ne (Integrated Learning Model-ILM) ne dayalı bir eğitim programı önermektedir. Bu program önerisi tevhit ve terbiye ilkelerine dayanan, eğitimin “Ne öğretelim?” ve “Nasıl öğretelim?” gibi temel sorularının cevaplarını bünyesinde barındıran, bütüncül bir İslami eğitim modeli sunmaktadır.
Terbiye Projesinde önemli olan içeriğin ve içeriğe en uygun öğrenme ve öğretme metotlarının tespit edilmesine yardımcı çerçeve program, Tanrı merkezli bakış açısından ortaya çıkan yedi temel konu üzerine kurulmuştur. Bu konular şunlardır: Tanrı bilinci, asil bir karakter, faydalı bilgi, sağlıklı yaşam, insan ilişkileri, iman temelli hareket ve kamusal hizmet.
Proje, bir eğitim- öğretim yılını üç döneme ayırır ve her dönemde belirlediği temel alan konularından iki veya üç tanesini üst başlık olarak seçer. Örneğin, ilk dönemin ilk ayının konusu Manevi Okuryazarlık (Tanrı Bilinci-Tevhit) ise, öğretmenler her düzeyde ve her branşta, derslerinde ve sosyal etkinliklerde bu konuya değinmekle ve müfredatlarında yer alan konuları Tevhit konusu ile sentezleyerek vermekle yükümlüdürler.
Terbiye Vakfı tarafından geliştirilen eğitim program taslağı, İslam eğitiminin modern eğitim programına her düzeyde ve her branşta nasıl entegre edilebileceğine rehberlik etmesi bakımından önem arz etmektedir.
İngiltere Islamic Shaksiyah Vakfı Okul Öncesi Eğitim Programı
İngiltere’de bulunan İslami Şahsiyet Vakfı, çocuklarını seküler devlet okullarına emanet etmek istemeyen Müslüman anneler tarafından kurulmuştur. Şahsiyet Vakfı Okulları, insanı fiziksel, entelektüel, duygusal ve manevi yönleriyle bütün olarak eğitmeyi hedeflemektedir.
Vakfın okullarında ayrı bir branş olarak İslam Din dersi ve öğretmeni bulunmamaktadır. Bunun yerine, ilkokullarda sınıf öğretmenleri Kur’an tilaveti ile başlayıp dua ile biten, genellikle müfredatla belirlenmiş ve İslam ile bağlantısı olan bir üst başlığı içeren halka saatlerine liderlik etmektedir.[5] Soru sormanın teşvik edildiği halka saatlerinde çocuklara İslami bakış açısı ve eleştirel düşünme becerisi kazandırmak hedeflenir. Halka saatlerinin amacı, çocukların günlük hayat deneyimleriyle bağlantı kurarak, onlara İslam’ı anlatmaktır. Müslüman olmayan bir toplumda yaşayan Müslüman çocuklar için halka saatlerinin, gayrimüslimlerin Müslümanların ibadetlerini ve yaşam tarzını nasıl gördüklerini ve hangi noktalarda Müslümanlardan farklı olduklarını anlamak ve tartışmak için de güvenli bir alan oluşturduğu düşünülmektedir.
Günlük olarak gerçekleştirilen halka sohbetleri, Şahsiyet Okulları’nın din eğitimi müfredatının temelini oluşturmaktadır. Halka müfredatı olarak isimlendirilen din eğitimi programı, Şahsiyet Vakfı Anaokullarında ezber, terbiye, talim ve tedip konularını içermektedir. Ezber konusu okul öncesi düzeyde, kısa sure, hadis ve duaların ezberini kapsamaktadır. Terbiye kavramı ile anlatılmak istenen; çocukların günlük yaşam deneyimleri ile İslami öğretilerin bağlantısını kavramsallaştırmaktır. İslam inancı ve öğretileri ile ilgili temel düzey bilgiler talim üst başlığı altında verilirken, çocukların kendileri, Allah’la olan ilişkileri ve kulluk bilinci konuları ile ilgili bilgiler de tedip üst başlığı altında verilmektedir.
Vakfın Londra’da Tıfli Daycare adıyla 3-5 yaş arasındaki çocuklara eğitim veren bir anaokulu bulunmaktadır. Vakfın Anaokulu’nda günlük programda her gün yer verilen temel aktiviteler ise şunlardır;
- Sabah Duası, Hadis Okuma ve Ezber
- Halka Saati (Akide, İbadet, Sünnet, Adap ve Ahlak konularını içerir)
- Arapça Okuma ve Yazma Öğretimi
- Kur’an Okuma ve Ezber
- İslami Çocuk Şarkıları ve Müzik Eğitimi
Bunların dışında, günlük programda dönüşümlü olarak yer verilen aktiviteler ise, hikâye okuma ve anlatma, drama, sanat, lego ve yapı oyunları, kum ve su aktiviteleri, bahçe oyunları, teknoloji ve medya gibi diğer anaokullarında da kullanılan okul öncesi etkinlikleridir.
İslami Şahsiyet Vakfının eğitim programı, ayrı bir İslam din dersi olmadan, müfredat ile sentezlenmiş ve kurum kültürünün bir parçası haline getirilmiş İslam din eğitiminin nasıl verileceğine örnek teşkil etmesi bakımından önem arz etmektedir.
Amerika Noor Kids Karakter Gelişim Programı
Bu programların yanında Amerika’da Noor Kids ismiyle geliştirilmiş, ev okullarında ve okullarda kullanılmaya müsait, çevrim içi eğitim alt yapısı da olan bir İslam eğitim program örneği bulunmaktadır. Noor Kids erken çocukluk dönemi İslam din eğitimi alanında program geliştiren, dijital ve basılı kaynak üreten bir eğitim kurumudur. 2016 yılında Amerika’da kurulmuştur ve eğitim danışmanlığını Harvard Üniversitesi’nden almaktadır.
Harvard, Berkeley ve San Fransisco Devlet Üniversitelerinde gerçekleştirilen araştırmalar neticesinde, “Noor Kids Karakter İnşa Programı” hazırlamıştır. Program 25 ülkeden 25.000 aile tarafından kullanılmaktadır. Programa katılan ailelere aylık 4-9 yaş grubu çocuklar için hazırlanmış iki eğitici hikâye kitabı gönderilmektedir. Bunun yanında, programda çocuklar için hazırlanmış haftalık çevrim içi çocuk hutbeleri yer almaktadır. Çocuk hutbelerinde haftanın konusu, hikâyelerle, sanat etkinlikleri ile esprili bir üslup seçilerek anlatılmaktadır. Hikâye kitaplarında yer alan rozetleri, çocuklar program tarafından kendilerine verilen, “Global Müslüman Vatandaşlar Pasaportları”nda biriktirmektedirler. Bunun yanında, tema ile ilgili çizim ve seslendirmesi profesyonelce yapılan animasyon filmler de çocuklar için üretilip, programın katılımcıları ile paylaşılmaktadır. Programda karakter, vatandaşlık ve inanç konularını kapsayan 36 adet tema yer almaktadır. Her ay bir tema ile ilgili dokümanlar (İki hikâye kitabı, animasyon film ve haftalık online çocuk hutbesi) programa katılan çocuklara gönderilmektedir. Noor Kids ev okulu programının yanında, İslam okullarına da eğitim programı, materyal ve öğretmen eğitimi konularında danışmanlık vermektedir.
Hikâye kitaplarının ana karakterleri olan, Emin, Şirin, Amira ve Esed karakterleri, Müslüman olmayan bir toplumda, devlet okulunda okuyan dört Müslüman çocuktur. Çizgi filmin karakterleri, farklı etnik kökenlere sahip olan çocuklara eşit mesafede olmak adına, hayvan figürleriyle temsil edilmiştir. Her hikâye kitabında iki hikâye yer almaktadır. Hikâyelerde, çocukların günlük hayatlarında karşılaşabilecekleri örnek olaylara ve problemlere yer verilmekte, problemlerin çözümü için eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesini teşvik edici sorular sorulmaktadır.
Sonuç ve değerlendirme
Son yüzyılda yaşayan Müslümanlar, İslam eğitimine modern okullarda yer bulabilmek için farklı yaklaşımlar ve eğitim programları geliştirmişlerdir. IQRA’ Vakfı, Tarbiyah Vakfı, İslamic Shakhsiyah Vakfı ve Noor Kids bunlardan sadece birkaç tanesine örnek olarak bu yazıda incelenmiştir. Müslüman toplumların modern toplumlarda İslam eğitimine yer açma çabası ve bunun neticesinde ortaya çıkan eğitim programları ve materyaller benzer arayışlarda olan kurumlara örnek teşkil etmesi bakımından önem arz etmektedir.
IQRA’ Vakfı Programı bizim ülkemizde var olan İmam Hatip Okullarının okul öncesi ve ilkokul düzeyinde de eğitim veren bir versiyonu olarak değerlendirilebilir. İslamic Shakhsiyah Vakfı erken yaş grubunda din eğitimi dersi ve öğretmeni olmadan din eğitiminin nasıl verilebileceğine dair örneklik teşkil etmektedir. Taribyah Vakfı, bütün okul programının İslami perspektifle nasıl hazırlanacağına dair emsal teşkil ederken, Noor Kids Programı ise çevrimiçi İslam eğitimi konusunda güzel bir örnektir.