Yalova, 1930. Fethi Okyar, kızıyla birlikte Mustafa Kemal i ziyarete gittiğinde yeni partiyi konuşurlar.
Mustafa Kemal, halkın ekonomik sıkıntılar yüzünden kızgın olduğu CHF'ye nefes aldırmak ve İsmet Paşa'ya gözdağı vermek için Serbest Fırka'yı kurdurdu. Ama işler sanıldığı gibi gitmedi
27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Şark hizmeti için bulundukları Urfa’dan Batı vilayetlerine tayinlerini isteyen öğretmen ana-babamdan biri Nazilli’ye, diğeri Menemen’e tayin edildiğinde, önce şaşırmış, sonra Milli Eğitim Bakanlığı’nın seçim hakkı vermesi üzerine annemin atandığı Nazilli’ye gitmeye karar vermiştik. Annem seçimin nedenini şöyle açıklamıştı: “Yıllar önce orada gerici halk Atatürkçü bir öğretmenin kafasını kesmişti.”
Nazilli’deki 5 Eylül İlkokulu’nda hikâyenin resmi tarih versiyonunu öğrendim ve benim yaşımdaki pek çok Kemalist öğretmen çocuğu gibi, Menemen’i ‘irtica’, ‘devrim düşmanlığı’ ve ‘vahşilik’ ile özdeşleştirdim. Yıllar içinde, resmi tarihe eleştirel bakmayı öğrenirken, 23 Aralık 1930’da meydana gelen Menemen Olayı benim için daha anlaşılır olmuştu ama yılbaşı kutlamalarının arifesine rast gelen kronolojisi yüzünden gazete yazılarıma konu etmeyi uygun bulmadım. Bu sene okurlardan gelen yoğun istek üzerine, perhizi bozuyorum. Ancak, bu hafta olayın perde arkasını ve sonrasındaki hükümet tepkisini anlamayı kolaylaştırmak için dönemin siyasi atmosferini özetleyeceğim, haftaya da Menemen Olayı’nın hikâyesini anlatacağım. Bu zorunlu “takdim tehir”i anlayışla karşılayacağınızı umuyorum.
1929 Dünya Büyük Buhranı
1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması uyarınca, İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya’dan alınacak gümrük vergilerini 1916 Osmanlı tarifeleri düzeyinde tutmaya mecbur bırakılan Türkiye, kısıtlamanın biteceği 1929 yılını iple çekiyordu. Gümrük gelirleriyle Osmanlı borçlarının ilk taksiti ödenecek, Ankara’nın imarına, demiryollarına bütçe ayrılacak, memur maaşları arttırılacaktı. Ticaret erbabı ise ileride kısıtlanacakları düşüncesiyle ithal ürünleri stoklamaya başlamıştı. Tam bu sırada ABD’de tarihe Dünya Büyük Buhranı diye geçecek olan kriz patlak verdi. 1930 yılının ilk yarısında ekonominin belkemiğini oluşturan fındık, haşhaş, üzüm, tütün, incir, zeytin, pamuk, buğday ve yulaf fiyatları neredeyse üçte bir düzeyine gerilerken, bütçeyi denkleştirmek için konulan ağır vergiler kırsal bölgelerde durumu kötüleştirdi. Şehirlerde tüccar ve sanayiciler stokladıkları malları satamadıkça, iflaslar başladı. İflaslar işsizliği arttırdı. Gazetelerde ruhsal bunalım, intihar hikayeleri boy gösterdi.
Ali Fethi Bey Yalova’da
Böylesi bir ortamda, 1925’teki Şeyh Said İsyanı’nı bahane ederek çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu görüşmeleri sırasında ‘pasif bulunduğu’ için güvensizlik oyu verilerek başbakanlıktan istifaya zorlanan, ardından Paris Büyükelçiliği’ne gönderilen Ali Fethi (Okyar) Bey iki aylığına İstanbul’a gelmişti. Tarih 22 Temmuz 1930’du. Ali Fethi Bey, Yalova’da Mustafa Kemal’i ziyarete giderken arkadaşı Rize mebusu Fuat (Bulca) Bey “Sana bir muhalif fırka teşkili teklif olunacaktır. Sakın bu teklife kapılma. (...) Sana yazık olur” demişti. Halbuki, bazı emarelere bakılırsa, Fethi Bey’in bu plandan haberi vardı.
Kendi ifadesine göre Fethi Bey, Mustafa Kemal’in “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatüre manzarasıdır (…) Halbuki ben cumhuriyeti şahsi menfaatim için yapmadım. Hepimiz faniyiz. Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese, bir istibdat müessesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum” sözleri üzerine “Rica ederim, beni İsmet Paşa ile karşı karşıya getirmeyiniz” demişti. Mustafa Kemal ise İsmet Bey’le Fethi Bey’i yüz yüze getirerek bu direnişi kırmıştı. Bu toplantıda İsmet Bey, kurulacak yeni partiye 40-50 milletvekili vermeyi vaat etmiş, Fethi Bey, 120 milletvekili istemiş, sonunda 70 milletvekilinde anlaşılmıştı. Fethi Bey ardından Mustafa Kemal’e tarafsız kalıp kalmayacağını sormuş, Mustafa Kemal “Tabii, ben bitaraf [tarafsız] olacağım” diye söz vermişti.
Mustafa Kemal’in bu partiyle hem halkın yaşadığı ekonomik ve toplumsal sıkıntılar yüzünden kızgın olduğu CHF iktidarına bir nefes aldırmak hem de bir süredir başına buyruk davranan İsmet İnönü’ye gözdağı vermek istediğini, bu arada gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı da hedeflediğini düşünmek mümkündü. Ancak o günlerde ABD’nin Türkiye Büyükelçisi olan Joseph C. Grew’e göre “Gazi yavaş yavaş şu görüşe varmıştır ki, tek parti sistemi Avrupa ve Batı ile karşılaştırılınca Türkiye için bir aşağılık işaretidir. Amerikalı ve Avrupalı yazarlar son günlerde çoğunlukla şekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doğulu olarak tasvir ettikleri Türk diktatörlüğünden çok söz etmişlerdir. Türkiye’nin bu şekilde gösterilmesi Gazi’nin gözüne çarpmış ve hiç hoşuna gitmemiştir.”
Batı’ya hoş görünmenin altbaşlığı olarak, Fransız bankacılık sektörü tarafından tanınan ve sevilen bir kişi olan Fethi Bey sayesinde, ihtiyaç duyulması halinde, Lozan’la yüklenilen Osmanlı borçlarının ertelenmesi ya da Fransa’dan kredi alınmasının kolay olacağı da düşünülmüş olabilirdi. Bütün bunların bir bileşkesi olarak, merkezin kontrolünde bir ‘muhalefet partisi’ iyi fikir gibi görünmüşe benziyordu.
Mustafa Kemal, kamuoyunun tepkisini ölçmek için yeni partiye ilişkin birkaç haberin yayımlanmasını istemişti. Bu amaçla Vakit gazetesinden Asım Us, Yalova’ya çağrıldı ve ne tip haberler yayımlanacağı üzerinde anlaşıldı. Fethi Bey, 1924’teki 6,5 aylık Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası deneyiminin doğurduğu ihtiyatla, ileride ‘vatana ihanet’le suçlanmaktan korktuğunu ima edince Mustafa Kemal “Bana fırka teşkili arzusunda bulunduğunuzu bir mektupla bildirir ve bunu nasıl telakki edeceğimi sorarsınız. Ben de cevaben hüsnü telakki edeceğimi bildirdikten sonra ise başlarsınız” demişti. 7 Ağustos’ta Fethi Bey ‘danışıklı’ mektubu yolladı. Mustafa Kemal 10 Ağustos’ta Cumhuriyet gazetesi aracılığıyla olumlu cevabını verdi. Başbakan İsmet Paşa ve Meclis Başkanı Kazım (Özalp) Paşa’dan da olumlu mesajlar gelince Fethi Bey’in içi iyice rahatlamıştı.
Halkın büyük ilgisi
12 Ağustos 1930’da Mustafa Kemal’in önerdiği resmi adıyla- ‘Serbest Layık, Cumhuriyet Fırkası’ (SCF veya ‘Serbest Fırka’) kurulduğunda halk durumu yorumlamakta evvela güçlük çekti. Hele partide Mustafa Kemal’e yakın kişilerin (aralarında kızkardeşi Makbule Hanım da vardı) olduğu görülünce şaşkınlık iyice arttı. Ancak partinin 11 maddelik programından yedisinin iktisadi konulara ayrılması ve Fethi Bey’in“Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, Meclis’te hükümeti açıkça tenkit edeceğiz” şeklindeki açıklamalarıyla ortalık hareketlenmeye başladı. Mustafa Kemal’in nezaretinde yazılan parti programının hem ticaret burjuvazisine, hem büyük toprak sahiplerine hem de çalışan kesimlere aynı anda seslenmesi bile garipsenmemiş hatta bu kapsayıcılık herkesi sevindirmişti. Bir süre sonra şu veya bu nedenle iktidardan memnun olmayanlar partinin etrafında kümelenmeye başladı.
Ağustos sonlarına doğru, partiye 13 bine yakın üye kaydı yapılmıştı. İlgi arttıkça Fethi Bey işi daha çok ciddiye almaya başlamıştı. Her gün, CHF’yi köşeye sıkıştıran yeni eleştiriler yapıyordu. Bu bağlamda CHF’nin demiryolları, memur maaşları, şeker tekeli politikaları mercek altına alınmıştı. Ancak bu durum doğal olarak CHF’de rahatsızlık yaratmaya başladı. Zaten ‘transferi’ söz verilen 70 milletvekili, 14’te kalmıştı. Ardından SCF üyelerinin niteliklerini karalayıcı yayınlar başladı. Gazetelerde SCF’nin irticaya açık kapı bıraktığı iddiaları boy gösteriyordu.
Fethi Bey’in olaylı Ege gezisi
Fethi Bey’in eylül ayındaki Ege seyahati ipleri iyice gerdi. 4 Eylül’de Serbest Fırka’nın kalesi olan İzmir ziyareti büyük bir coşkuya neden oldu. İzmir Valisi Kazım (Dirik) Paşa’nın emriyle heyetin şehre girmesi geciktirilirken, limandaki ameleler grev yaparak Fethi Bey’e hoş geldin demiş, hapishanelerde bile olaylar çıkmıştı. Heyet şehre girdi ama bu sefer de Fethi Bey’in halka hitap etmesi engellenmeye çalışıldı. Ertesi gün Fethi Bey’in kaldığı otelin önünde toplanan halk, bir süredir Serbest Fırka aleyhine yazılar yazan Anadolu gazetesinin matbaasını taşlayınca, polis olaylara müdahale etti, polisin ateşiyle 10 yaşında bir çocuk öldü. Ancak bütün engellemelere rağmen 7 Eylül günü Fethi Bey 50 bin kişiye yaklaşan bir topluluğa seslenmeyi başardı.
Benzer bir coşku Aydın, Manisa, Menemen, Akhisar ve Balıkesir’de de yaşanınca başta tarafsızlık sözü veren Mustafa Kemal, 10 Eylül’de Anadolu gazetesine “Ben Halk Fırkası ile beraberim ve o fırkanın başıyım!” şeklinde bir beyanat verdi. Cumhurbaşkanı, adeta SCF’ye destek verenlere aslında kime muhalefet ettiklerini hatırlatıyordu.
Listelerde azınlık adayları
Fırkanın kaderini belirleyen ikinci konu, o yıla rastlayan belediye seçimleri oldu. SCF’nin İstanbul’daki 117 adayının 13’ü azınlıklardandı. Buna karşılık CHF listelerinde hiç azınlık temsilcisi yoktu. İki parti arasında kıran kırana bir propaganda savaşı yaşandı. CHF’ye göre SCF kazanırsa azınlıklara 1915 Ermeni Kırımı ve 1923-1924 Mübadelesi sırasında bırakmak zorunda kaldıkları mülkleri geri verilecekti. CHF Kırşehir Milletvekili Yahya Galip Bey’in SCF’yi ‘Apostollar Fırkası’ ilan etmesi gayrimüslimlere karşı propagandanın zirvesini oluşturdu.
6 Ekim’de başlayan seçimler, İttihatçıların 1912’deki ‘Sopalı Seçimleri’ni andıran bir sertlikte geçti. SCF’li seçmenler adlarını çoğu zaman listede göremiyorlardı. Kimlik kartları ile resmi kayıtlardaki en ufak bir farklılık SCF’li seçmenleri seçim dışı bırakmak için kullanılıyordu. Yurdun dört bir yanından seçim sandıklarının kaybolduğu, çalındığı ya da hükümet görevlileri tarafından alıkonduğu haberleri geliyordu. Mersin, Salihli, Trabzon ve Ödemiş’te bazı SCF’liler ‘seçim kanununu ihlal etmek’ suçundan tutuklanmıştı. Adalar ve Kadıköy’de eli sopalı adamlar SCF’li seçmenleri dövmüşlerdi. Yahudilerin yoğun olduğu Hasköy, Halıcıoğlu ve Balat’ta; Ermeni ve Rumların oturduğu Kumkapı’da azınlık mensubu seçmenler taciz edilmişti.
Seçmenin cevabı
Seçimler kasım ayı boyunca sürdü. Tüm sonuçlar hiç bir zaman tam olarak öğrenilemedi ancak açıklanan yerler itibariyle, bütün baskılara rağmen SCF’nin 502 belediyeden 42’sini kazandığı anlaşıldı. Bu sayı aslında yüksekti, çünkü SCF zaten 37 ilde seçime katılabilmişti. SCF en büyük başarıyı burjuvazinin güçlü olduğu bölgelerde kazanmıştı. Ege’de İzmir, Aydın; Trakya’da Pınarhisar, Vize, Keşan, Lüleburgaz, Kırklareli ve Malkara; Marmara’da Biga, Armutlu, Bandırma ve Susurluk ile Balıkesir’in bazı beldeleri; İstanbul’da Burgazada ve Maltepe; Karadeniz’de Samsun, Merzifon ve Ladik’te SCF başarılı olmuştu. İstanbul’da CHF’nin 36 bin, SCF’nin 13 bin oy alması bir yana, 250 bini aşkın seçmenin (toplam seçmenlerin yüzde 83’ünün) oy kullanmaması ise halkın rejimi bir anlamda protesto ettiğini düşündürüyordu. Öte yandan bu rakamlar azınlıkların büyük bir bölümünün CHF’yi tercih ettiğini gösteriyordu.
Ve ‘demokrasi müsameresi’ bitiyor
Sonunda beklenen oldu ve ‘particilik oyunu’nun hesaplandığı gibi gelişmediğini gören Ankara duruma el koydu. 6 Kasım’da TBMM’de Fethi Bey, belediye seçimlerinde uygulanan zorbalıklar için Dahiliye Vekili Şükrü (Kaya) Bey hakkında gensoru açılmasını istedi. Gensoru 15 Kasım’da görüşülmeye başladı, hükümetin yönlendirmesiyle 18 milletvekili kürsüye çıkarak Şükrü Bey’e değil, Fethi Bey’e ağır saldırılarda bulundular.
TBMM oturumunda özetle rejim düşmanlığıyla suçlanan Fethi Bey kendisinden bekleneni anladı ve Mustafa Kemal ve İsmet Paşa ile birlikte hazırladığı fesih dilekçesini 17 Kasım 1930’da Dahiliye Vekâleti’ne verdi. Böylece 98 günlük ‘müsamere’ bitirilmiş, güvenli totaliter rejime dönülmüş, herkes rahat bir nefes almıştı.
Haftaya Menemen Olayı ile devam etmek üzere, herkese iyi pazarlar…
Özet Kaynakça: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Fethi Okyar’ın Anıları, Yayına Hazırlayanlar: Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997; Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, 1994; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, 2006; Joseph C. Grew, Gazi ve İsmet Paşa: Çalkantılı Dönem: 1922-1932, Örgün Yayınları, 2005; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, 2005; Rıfat N. Bali, "1930 Yılı Belediye Seçimleri ve Serbest Fırkanın Azınlık Adayları", Tarih Ve Toplum, S. 167, Kasım 1997, s. 25-34. ; Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, 1996.
RADİKAL