Selefilik, ismini “selef” kelimesinden alır. Son dönem selefi âlimlerden Muhammed Nasuruddin Albani; Firuzabadi ve Ragıb Isfehani’nin de dâhil olduğu birçok dilciden nakille selef kelimesini açıklar. Birçok kaynaktan alıntı yaparak sahabe, tabiin, etbaitabiin, dört mezhep imamı, Süfyan-ı Sevri, Leys bin Sad, İbnu’l Mübarek, Buhari, Müslim ve diğer Sünen sahipleri gibi bidate bulaşmamış, Harici, Rafizi, Mürcie, Cebriye, Cüheymiye ve Mutezile’den olmamış kimseleri selef olarak sayar. Buhari ve Müslim’in Fedail bölümlerinde geçen “İnsanların hayırlısı çağdaşlarımdır, sonra onları takip edenler, sonra onları takip edenler.” meşhur hadisi mucibince kimileri ‘selef’i Hicri ilk üç asırla sınırlandırmaktadırlar. Ancak Albani’ye göre ilk üç kuşak çok önemli olmakla beraber burada zamandan ziyade yönteme vurgu vardır. İlk üç kuşağın/selef-i salihinin yöntemini takip eden kimse hangi çağda yaşarsa yaşasın “selefi”dir. Nitekim sahabeyle aynı dönemde yaşadığı halde bu yöntemi takip etmeyenler; inanç, amel ve davranışlarında Kur’an ve sünnete muhalefet eden; reylerini bu iki kaynağın önüne geçirenler Abdullah bin Sebe örneğinde olduğu gibi selefi değildir. (Bkz. Albani, es-Selefiyye; Şubehat ve Rudud, s. 7-10)

Selef kelimesinin anlam genişlemesine uğrayarak ilk kuşakları aşan bir anlam kazanması karışıklıklara neden olmaya başlayınca sorun, “selefi mütekaddimun/önceki selef”, “selefi müteahhirun/sonraki selef” ayrımıyla aşılmıştır. Mütekaddimun ilk üç asırda yaşayanlar, müteahhirun ise aynı yöntemi sürdüren sonraki asırlarda yaşayanlardır.

Tanım, yöntem üzerinden yapılınca “selefi; dini sahabenin, tabinin ve tebeu tabiinin anladığı gibi anlayan, hurafe ve bidatlere bulaşmayan kimse” olarak karşımıza çıkıyor. Dikkat edilirse selefi âlimlerin selef tanımı, diğer mezhep ve ekollerin kendilerini tanımlamalarından farklı değildir. Neredeyse bütün gruplar kendilerini “selef”e izafe ederler. Hemen hiçbir mezhep sahabeyi, sonraki nesilleri önemsemezlik etmez. Bu durumun farkına varan Albani, selefin metodunu “Nakli akla öncelemek, kelami tevili reddetmek, delilleri Kur’an ayetlerinden ve nebevi hadislerden getirmek ve nassın olduğu yerde susmaktır.” şeklinde tanımlayarak, diğer mezhep ve ekollerin selefe uyma iddiasının geçersiz olduğunu ortaya koymaya çalışır.

Muhaliflerince ise Selefiyye, Hanbeli mezhebine bağlı ama bazı meselelerde Hanbelilere muhalefet eden, teşbih ve tecsime inanan, Ehl-i Beyt’e saygısızlık edip buğzeden, sadece kendilerini fırka-i naciyeden sayan, kabir, tevessül, şefaat, kelam, tasavvuf konularında sapık görüşleri olan, Suudi Arabistan içinde Vehhabi, diğer ülkelerde ise Selefi ismini kullanan sapkın bir akımdır. (Bkz. Hasan bin Ali es-Sekkaf, es-Selefiyye’l Vehhabiyye Efkaruha’l Esasiyye ve Cuzuruha’t Tarihiyye, Daru’l Mizan, Beyrut)

“Selefîlerin ‘selef’ anlayışı ile gerçek selef arasında büyük farklılık var. Dolayısıyla adına Selefîlik denen akım, her ne kadar selefin anlayış ve uygulamalarını esas aldığını söylüyorsa da aslında selefin anlayış ve uygulamalarıyla bağdaştırılması hayli zor olan fikirler benimsemiştir. Onların reddedici, dışlayıcı, katı ve tekelci anlayışı, ne ‘Ehl-i Sünnet-i Hâssa’ dediğimiz selefte ne de ‘Ehl-i Sünnet-i Âmme’ dediğimiz halefte görülür.” (Bkz. Ebubekir Sifil, Selef ve Selefilik, http://www.enfal.de/orta38.htm)

Selef, kelime olarak bir şeyden önce gelmek, geçmek; yaşça, makamca ileri, kendisinden sonra gelenlerce taklit edilen anlamlarına gelir. Her mezhebin geçmiş temsilcileri seleftir. Nitekim her mezhepte halef, kendinden öncekilerden “selefimiz” diye bahseder. Bugün Selefiyye ile kastedilen herhangi zaman dilimine bakılmaksızın kelam mezheplerinin oluştuğu 10. yüzyıl başlarına kadar olan ve “sahabe ve tabiinin yöntemi”ni birebir sürdürme iddiasında bulunan ve kendilerine has bir usulü olan hadisçi ve fakihlerdir. İslam dünyasındaki birçok mezhep, ilk neslin takipçisi olduğunu ifade eder. Ancak “Selefiyye”yi bu hususta diğerlerinden ayıran en önemli özellik, herhangi bir yorumlamaya ve akli çıkarıma gitmeden “selef”i olduğu gibi takip etmedeki ısrarıdır. Bu nedenle hangi çağda yaşarsa yaşasın selef-i salihine uyan ve onların metodunu olduğu gibi takip etme iddiasındaki Müslümanlara selefi denir.

Bahsedilen usulü benimseyenler kaynaklarda çeşitli nedenlerden dolayı farklı isimlerle de anılmaktadırlar. Hadislere verdikleri önem ve hadis nakliyle uğraşmalarından dolayı Ashab-ı Hadis, Ehlü’l-Hadis, Eseriyye, Ehl-i Eser ve Ehl-i İlim; Allah’ın haberi sıfatlarını tevil etmeyip olduğu gibi kabul ettikleri için Sıfatiyye veya İsbatiyye; Mutezile vb. fırkalardan ayırmak için Sünni; diğer Sünnilerden ayırmak için de Ehl-i Sünnet-i Hassa diye isimlendirilmektedirler. Bunların önemli ortak noktalarından birisi de büyük çoğunluğunun “fiilen” Hanbeli mezhebine bağlı olmalarıdır.

Selefiliğin Temel Görüşleri

Selefiliğin uzun dönemlerde oluşmuş farklı metot ve uygulamaları olan birçok grubu barındırdığını, zikredilecek görüşlerde yüzde yüz mutabık olunmadığını hatırlatarak Selefiliğin temel görüşlerini şu şekilde özetleyebiliriz: (Selefiliğin temel görüşleri için bkz. Allame Muhamed Nasıruddin Albani, es-Selefiyye; Şubehat ve Rudud, Hzl.: Muhammed Hamid Muhammed; Abdurrahman Abdulhalık, Usul İlmiyye Li Daveti’s Selefiyye, Kuveyt; Dr. Muhammed Ammara, es-Selefiyye, Darul Mearif, Tunus; Dr. Muhammed Fethi Osman, es-Selefiye Fi Müctemiati’l Muasıra; Kuveyt; Dr. Ramazan el-Buti, es-Selefiyye Merhaletin Zemeneyyi Mübareke La Mezhebun İslami; Abdullah Yolcu, Selefi Salih’in Akidesi, Madar Al-Watan, Riyad, 2004.)

Dinde sahabenin örnek alınması esastır. Çünkü kalbi en temiz, ilmi derin, hidayet açısından en güvenilir, ahlak bakımından en sağlam kişiler sahabe neslidir. Allah, dinini tesis etmek için, Resulü ile birlikte bu insanları seçmiştir. Onlara benzemeye çalışmak ve onların izlerini takip etmek gerekir.

Dinî konularda kimsenin kendi görüşlerine göre icatlarda bulunup, onu dinden bir şey olarak takdim etme hakkı yoktur. Meşhur hadis âlimi Şa'bî’nin, reyciler için, "Şunlar sana Muhammed'in ashabından bir şey haber verirlerse onu kabul et, kendi rey ve görüşlerine dayanarak bir şey söylerlerse, onu götür helâya at…" dediği aktarılır.

Ahmed b. Hanbel, zayıf hadisi rey’e tercih ederdi. Hukuki problemler, rey ve kıyası iyi bilen birine değil, hadis usulü bilenlerden sorulmalıdır.

Mücerret rey ile Kur’an’ı tefsir etmek caiz değildir. Bu, ilme, delile dayanmaksızın Allah’ın kitabı hakkında söz söylemektir. Selef, Kitab’ı Resulullah’tan geldiği sabit görünen naslarla tefsir eder. Kur’an ve sünnetin lafzı önemlidir, bunlar hiçbir şekilde tevil edilmemelidir. Kendisine “Allah’ın arşa istiva”sı sorulduğunda İmam Malik; “İstiva bilinen bir şeydir. Keyfiyeti akılla bilinmez, inanmak gereklidir. Bu konuda soru sormak bidattir.” demiştir. Allah’ın eli açıktır, dilediği gibi infak eder, ancak elin keyfiyeti bilinemez. Görme, işitme, kelam vb. sıfatlar da aynı şekildedir. Keyfiyeti bilinemez olduğu gibi inanılır.

İtikadı nas oluşturur. Nas ise Kur’an ve mütevatir olsun ya da olmasın “sünnet”tir.

Allah’a iman tevhidin üç çeşidine inanmaktır.

1. Rububiyet tevhidi: Allah’ı yaratma, diriltme, rızık verme, öldürme fiillerinde birlemek ve O’nun her şeyin Rabbi ve sahibi olduğuna inanmaktır. Mekke müşrikleri dâhil, farklı dinlerdeki birçok insan bu tevhide inanmaktadır. Allah’ı yer ve göklerin yaratıcısı, sahibi kabul etmektedirler.

2. Ulûhiyet tevhidi: İbadete tek layık Allah’tır. O’na hiçbir şeyi ve kimseyi ortak koşmamak gerekir. Müminleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik ulûhiyet tevhidine imanlarıdır.

3. İsim ve sıfat tevhidi: Selef-i salihin vahiyle ya da Resul’ün diliyle bildirilen tüm sıfatları, mahlûkata benzetmeksizin, tahrif, tebdil ve temsile sapmaksızın aynen kabul eder. Allah’ın yedi kat göklerin üstünde, arşının üzerinde kullarından ayrı olduğuna inanır, fakat bunun keyfiyeti bilinemez.

Allah'ın birliğini tasdikte tüm bu boyutların eksiksiz bilinmesi ve bunlara iman edilmesi gerekir. Bu hususta fikrî ve amelî eksikliği olan kişi şirk koşmuş olur; dolayısıyla küfre girer ve tekfir edilir.

Büyük günahları işleyen kişi kâfir olur. Ama bu küfür onu dinden çıkarmaz. Dinde bilinmesi gereken şeylerden birini inkâr etmedikçe büyük bile olsa günahı yüzünden kimse tekfir edilemez. Allah’ın zatının her yerde olduğunu söylemek küfürdür. Çünkü Allah göktedir. Allah’ın sözünün mahlûk olduğunu söylemek de küfürdür. Bunları iddia eden mevzuu bilmiyor olabilir, tevilci olabilir. Gerçek kendisine aktarıldıktan sonra durum değişir.

Meleklere, peygamberlere ve kitaplara iman gerekir. En büyük ve diğer kitapları nesheden son kitap Kur’an’dır. Harfleri ve anlamlarıyla mahlûk değildir.

Hz. Muhammed, uyanıkken bedeni ile semaya, oradan da Allah’ın dilediği yüksekliklere çıkmıştır.

Selef-i salihin, Mesih, Deccal, Mehdi, güneşin batıdan doğması, dabbetü’l arz, Yecüc ve Mecüc’ün zuhuru gibi kıyamet alametlerine, kabir azabına, insanların yalın ayak ve çıplak olarak Allah’ın huzurunda toplanacağına, insanların amellerinin, iki kefesi ve dili olan mizanda tartılacağına inanır.

Peygamber havuzu arasattadır. Suyu sütten beyaz, baldan tatlı, miskten daha güzel kokuludur. Ondan bir kere içen asla susamayacaktır. Dinde bidat çıkaranlar ondan içemeyecektir. Şefaat haktır ve tevhid ehlinden bir grup azap gördükten sonra şefaat ile cehennemden çıkıp cennete girecektir.

Hayır ve şer Allah’tandır. Olan ve olacak her şeyi Allah takdir etmiş ve levh-i mahfuzda yazmıştır. Allah dilediğini hidayete erdirir, dilediğini saptırır. Saptırılanlara itiraz hakkı yoktur. Çünkü inanç ve eylemleri kendi iradesi ile seçer. Allah’ın dilediği olur, dilemediği olmaz.

İman, kalp ile tasdik, söz ile ikrar ve amelden oluşur. İman itaat ile artar, günah ile azalır. Amel için niyet gereklidir.

Kelam, sahabenin ve tabiinin ilgilenmediği bir konu olduğu için bidattir. Kelamla ilgilenmek haramdır. İmam Şafiî, “Kişi, şirk dışında Allah’ın nehyettiklerinin tümünü işlese bu, onun için kelama dalmaktan daha hayırlıdır.” demiştir.

Siyasi ve kelami mezhepler, tarikatlar gibi bidat odaklarından ve onların fesatlarından sakınmak gerekir. Onları uyarmak, onlarla her sahada mücadele etmek asli görevlerdendir.

Maturîdiyye ve Eş'ariyye mezhepleri 'Ehl-i Sünnet-i Âmme'dendir. Bu iki mezhep, hakkında ayet ve hadis bulunmayan, sahabe ve tabiinin üzerinde ittifak ettikleri açıkça bilinmeyen bazı kelami meselelere dalmışlardır. Yine de bu iki mezhep, tevhid ehlidir.

Kulların akıbetleri önceden bilinemez. Ancak başta aşere-i mübeşşere olmak üzere Resul’ün cennete gideceğini söylediği herkes cennete gidecektir. Ebu Leheb ve hanımı Cemile gibi cehennemlik oldukları hususunda nas bulunanlar cehennemliktirler.

Allah için sevmek ve Allah için buğzetmek akidenin esaslarındandır. Bu hususta insanlar üçe ayrılır:

1- Velayı hak edenler: Bunlar hakiki müminlerdir.

2- Bazen velayı bazen de berayı hak edenler: Bunlar farzları terk eden, küfre varmayan haramları işleyenlerdir.

3- Berayı hak edenler: Bunlar diğer din mensupları ile küfre götüren filler yapan Müslümanlardır. Allah’tan başkasına dua eden, tevekkül eden, başkasından yardım isteyen, Resul’e ve dine söven, dinin bu çağa uygun olmadığını söyleyen vb. kimselerdir. Ehl-i Sünnet ve’l Cemaat, dost edinme ve düşman bilmenin farz olduğuna inanır.

Selef, evliyanın kerametlerini tasdik eder. Keramet, kitap ve sünnetin de delalet ettiği gibi Allah’ın bazı dostlarına ikram olarak gösterdiği olağanüstü hallerdir. Ancak kerametle şer’i bir hüküm sabit ya da sakıt olmaz.

Dinî deliller olan kitap, sünnet, başta raşit halifeler olmak üzere sahabe sözü ve ameli, akli delillerin önünde sayılırlar. Bu deliller yerine mezheplere tabiiyet bidatlerdendir. Müslüman muayyen fakihin mezhebini taklit etmekle yükümlü değildir. Kimin delili kuvvetliyse ona uymak gerekir. Taklitle değil de inceleyerek tabi olunabilir. Şer’i delilleri idrak edemeyecek durumda olanların mezhebi yoktur. Onlar âlimlerin fetvalarıyla amel etmelidirler.

Kur'an'ı açıklamak ve yorum çıkarmakta aklın katkısı nakli anlamaktan ibarettir. Akıl Kur'an'ın delillerini ancak izah edebilir. Aklî metotlar İslam'dan sonra icat edilen, sahabe ve tabiinin bilmediği usuldür. İtikadi meseleleri anlamak için akli prensiplerin zaruri olduklarını iddia etmek, selefin bu meseleleri ve delillerini hakkıyla bilmediklerini iddia etmek anlamına gelir. 

Resul hariç kimse masum değildir.

İçtihat için gerekli şartları taşımak gerekir. İçtihadi meselelerdeki farklılıklar düşmanlık ve ayrılık vesilesi olmamalıdır.

Allah’a isyan etmedikleri sürece yöneticilere itaat edilir. Maruf hususlarda yöneticiye itaati selef itikadi esaslar arasında saymıştır. Müslüman için şer’i bir farizadır. Müslim’de geçen bir hadise göre Resulullah, kendilerine buğz ve lanet edilen yöneticilere kılıçla karşı çıkmayı soran sahabeye, “Aranızda namaz kılmaya devam ettikleri süre hayır.” cevabını vermiştir. Yöneticiler fasık kimseler olsalar bile onların arkasında namaz kılmayı bırakmak caiz olmaz.

Sahabenin tamamı adildir, ümmetin en efdalidirler. Onlardan nefret etmek küfür ve nifaktır. Bir saat bile Müslüman olarak Resul ile görüşen ve onun sohbetine iştirak eden sahabedir. Sahabe arasında geçen olaylar Allah’a havale edilmelidir. Onlardan isabet eden iki ecir, hata eden ise tek ecir kazanmıştır.

Bidat, tevhide terstir ve şirke götüren vesiledir. Şirke açılan her kapı mutlaka kapatılmalıdır. Bidat ehline buğz edilmelidir. Onlarla sohbet edilmez, tartışılmaz. Bidat ehlinin özelliklerinden biri de Ehl-i Hadis’i küçük görmeleridir.

İslam’ın yerine getirilmesi gereken en önemli şiarlarından birisi de emr-i bi’l maruf, nehy-i ani’l münkerdir.

Selef şu yedi esasa dayanmaktadır: 

1. Takdis: Allah'ı, şanına layık olmayan sıfatlardan tenzih etmek.

2. Tasdik: Allah'ın, Kur'an ve sünnette geçen isimleri ve sıfatlarını, Allah'ın yüceliğine layık manaları olduğu gibi kabullenmek. Allah, kendisini ve Peygamber (s) Allah'ı nasıl vasfetmişse öylece inanmak.

3. Aczin itirafı: Müteşabih konularda maksadı Allah’a bırakmak, bunların bilinemeyeceğini itiraf etmek.

4. Sükût: Müteşabih meseleler sorulmamalı, âlimler de cevap vermemelidir.

5. İmsak: Kur'an naslarını, zahirî anlamlarının dışında başka manalara tevil etmekten kaçınmak gerekir.

6. Keff: Tartışmaktan men olunan işleri kalpten de tefekkür etmemek gerekir.

7. Marifet ehlini teslim: Peygamber (s) ve sahabe, her ne kadar derinlikli konulara dalmıyorlardıysa bu konulara vakıftılar.

***

Selefi düşüncenin merkezinde yer alan “nasları olduğu gibi kabul etme, yorumlamama esası” da sonuçta akli bir çıkarımdır. İstidlale karşı çıkan selef aslında bu görüşüyle istidlali kendi başlatmıştır. Selefi menhec, Selefi âlimlerin naslardan derleyip sistematize ettiği bir usuldür ve içtihat ürünüdür. Bir nassın anlamını yorumlama ile yorumlamama arasında, dayanılan esasın insan kuralı olması açısından bir fark yoktur. Nitekim Eş’ari, Selefi muarızlarını “Siz kelam ehlini dinî asıllar mevzuunda konuşmaktan men ederken kendiniz istediğiniz meseleler hakkında konuşuyorsunuz, ne var ki, aciz kaldığınız zaman konuşmaktan men olunduk diyorsunuz.” diyerek eleştirmektedir.

Selefiyye’ye göre nas, Kur’an ve Hz. Peygamber’in hadisleridir. Kur’an zaten Allah’ın kitabıdır ve onun hükümleri tartışılmaz. Hz. Peygamber’in hadisleri de “O kendi hevasından konuşmaz, onun konuştuğu ancak vahiydir.” ayetinden dolayı Kur’an gibidir.

Bu yaklaşım, Kur’an-hadis hiyerarşisini bozmaktadır. Allah’ın kelamı ile Resul’ün sözünü eşitlemektedir. Sorun, “kendi kriterleri” açısından sahih kabul edilen ahad haberin vahiy derecesine yükseltilmesiyle daha çetrefilleşmektedir. Bu haberlere yöneltilen eleştiri, vahye yöneltilmiş gibi algılanmaktadır. Ayrıca “usvetün hasene” olan Resul’ü de örnek alınabilir konumundan uzaklaştırmaktadır, çünkü her dediği vahiy olan, her yaptığını vahiyle yapan birinin örnek alınması mümkün değildir.

Mezkûr ayetin, vahyi “beşer sözü” olarak niteleyen müşriklerin iddialarına cevap olarak indiği açıktır. Hz. Peygamber, vahyin bilfiil taşıyıcısı ve de vahyi en iyi anlayandır. Dolayısıyla onun sözleri Kur’an’la çelişmez. Çeliştiği anda vahiyle düzeltilir. Peygamberimizin her sözünün vahiy olduğunu iddia etmek, haşa Allah’ın Peygamberine çelişkili mesajlar gönderdiğini kabul etmek demektir. Çünkü “Abese” gibi birçok örnekte olduğu gibi Allah, Resulü’nün yaptığı yanlışları düzeltmektedir. Ayrıca rivayetlerde de Resul’ün bazı sözlerini düzelttiğine dair birçok örnek vardır.

Selef bu ayete dayanarak Hz. Peygamber’in hadislerinin Kur’an ayeti hükmü taşıdığına inanır. Ehl-i Rey ise genel anlamda hadislerin hüküm koyucu olduğunu kabul etmekle beraber, itikadi konularda hadisleri izah edici olarak kabul eder. Birçok selefi kaynak, “kıyamet alametleri” hususunda Ehl-i Sünnet-i Ammeyle aynileşir ve bunları itikat konuları arasında değerlendirir.

İhtilaflar açık bir nassın olmadığı konularda daha da artmaktadır. Ehl-i Rey konuyla ilgili naslardan yola çıkarak ya da sarih nasları çerçeve kabul ederek onlarla çelişmeyecek şekilde dilin imkânlarını da kullanarak yorum yaparken; Selef, bu konularda susma hakkını kullanmakta, herhangi bir yorumda bulunmamaktadır.

Ehli Rey, hadislerin delil alınması konusunda da bazı ölçüler getirmiştir. Selefiler ise nasların yorumundan kaçındıkları için hadislerin genel ilkelere aykırı olmasından çok, hadisin senedine bakmışlar, senedi sağlam olan hadisleri itirazsız kabul etmişlerdir. Onlara göre insanlar tarafından oluşturulan ilkeler naslardan da çıkarılsa, insanların kendi kanaatleridir. Yorumlarla naslar asla reddedilemez. Selefe göre nasların zahirinde görülen çatışma, bizim onu anlayamamamızdandır. Bu nedenle naslar, dil ve mantık kurallarıyla çıkarılacak esaslarla sınırlanamaz.

Kelamcılar naslar arasında bir çelişki ortaya çıkarsa onları olduğu gibi kabullenmenin inançta sorunlar ve çıkmazlar oluşturabileceği gerekçesiyle onların dil kurallarına göre ve nasların yardımıyla yorumlanmasının gereğine inanırlar. Bu nedenle de hadisleri bu genel prensiplere tabi tutarak onların sıhhatinin denetlenmesini isterler. Senette bir sorun gözükmese de ihtiva ettiği mananın nasların ruhuna aykırılığı olabilir düşüncesiyle onların mutlak olarak kabul edilemeyeceğini savunurlar.

Görüldüğü gibi naslara yaklaşım hususunda Selefiyye ile Zahiriler benzeşmektedirler. Her ikisi de lafzı öne çıkarır, nasların ruhunu, hikmetini pek sual etmezler. Nasları harfi anlama anlayışının oluşturduğu garabete en iyi örnek herhalde Mekke’nin bugünkü halidir. İnsanların geçmiş eserleri kutsamasını engellemek amacıyla yıkılan tarihî eserlerin yerine dikilen Hiltonlar, Ramadalar bu zihinde herhangi bir rahatsızlık oluşturmamaktadır.

Selefiyye, insanların soru sormamalarını, kendilerine ulaşan haberlerle yetinmelerini ister. Bu yaklaşım, nasları bağlamından kopararak tartışma, polemik konusu yapan bazı kelamcıları makule çekme ya da uzlaşılması mümkün olmayan metafizik alanlara dalmayı engelleme amacı taşısa da sormak, zihinde oluşan soruları gidermeye çalışmak fıtri bir davranıştır. Nitekim Hz. İbrahim “Rabim bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster!” (Bakara, 2/255), Hz. Musa da “Rabbim! Bana kendini göster, sana bakayım!” (Araf, 7/143) diyerek mutmain olmak istemişlerdi. (Selefi metodun değerlendirilmesi için bkz. Mehmet Baktır, Mutekaddimun Selefiyye ve Metod Anlayışı, Cumhuriyet Ünv., İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: VIII / 2, Sf. 25-48, Aralık 2004)

Selefe göre müteşabihler ancak Hz. Peygamber’den gelen haberlerle anlaşılabilir. Ancak hangi ayetlerin müteşabih olduğu kesin olarak belli değildir. Selefi âlimler, bu konuda eleştirdikleri diğer âlimler gibi kendi içtihatlarıyla ayetleri muhkem ve müteşabih diye sınıflandırmışlardır. İkinci bir husus müteşabih ayetlerin anlaşılamayacağı yargısı da bir istidlaldir. Kitabın tamamı okunup anlaşılsın ve yaşansın diye gönderilmiştir. Selefi düşünce, Âl-i İmran 7. ayette geçen “te’vil”i, “anlama” sorununa indirgemektedir. Oysa Kur’an’da birçok ayette te’vil, bir şeyin varacağına varması, ortaya çıkması, gerçekleşmesi, sonuç ve akıbeti anlamıyla daha çok kullanılmaktadır. (Bkz. Yusuf Işıcık, “Kur’ân’da İki Kavram: Te’vil ve Müteşâbih” S.Ü.İ.F. Dergisi, Sayı: 13, 2002)

Müteşabihe yorumsuz yaklaşımın bir yansıması olarak Selefiyye, kaderci bir anlayışı benimsemiştir. Hayır da şer de Allah’tandır. Kur’an-ı Kerim’de iman esasları sıralanırken bugün anlaşıldığı şekliyle hiçbir yerde “kadere iman”a yer verilmemiştir. Cibril hadisi şeklinde meşhur olan rivayetin birkaç versiyonunda da kadere iman yoktur. (Bkz. Bekir Tatlı, Buhari Öncesi Dönemde Cibril Hadis ve Metin Tahlilleri, Dini Araştırmalar, Cilt: 8, Sf. 22) Buna mukabil diğer varyant ve farklı rivayetlerde konuya çokça yer verilmesi dikkat çekicidir. (Kader mevzunun yönetimle ilgisi hususunda bkz. İbrahim Sarmış, Şûradan Saltanata, Teokrasiye ve Laisizme “Yönetim”, Düşün Yayıncılık, İst. 2010)

Selefiyye; Allahu Teâlâ'nın gökte olduğuna, parmakla işaret etmenin cevazına inanması, “el, yüz, istiva” gibi kavramları olduğu gibi kabul etmesinden dolayı muarızları tarafından ‘muattıla’, ‘müşebbihe’, ‘mücessime’ye benzemekle suçlanmıştır.

Selefiyyenin, tecsim ve teşbihe varan yorumları, bizzat ekolün kendi içinden eleştiriler almıştır. İbnül Cevzî, "Allah, Âdem'i kendi suretinde yarattı." (Buharî) hadisine binaen Allah'ın şekli, yüzü, ağzı, dili, dişleri, yüzünün nuru, iki eli, parmağı vb. organları bulunduğunu iddia eden selefileri, Allah'ı yaratılmışlara benzettikleri için şiddetle eleştirmiştir. Ebu Ya’la da "Hanbelî mezhebinin, denizlerin suyuyla bile temizlenemeyecek kadar kirletildiği" tespitini yapmıştır. 

Selefiyyenin Peygamber'e ilişkin tutumu İbn Ömer geleneğine dayanır ve örnek almaktan ziyade taklit etmeyi içerir. İbn Ömer, Resul’ü birebir taklit ederdi. Resul’ün deveye bindiği yerde biner, dinlendiği yerde dinlenirdi. Ahmed b. Hanbel de arandığı dönemde üç gün gizlenmiş sonra ortaya çıkmıştır. Çünkü Resulullah hicret esnasında mağarada üç gün gizlenmiştir. Resulullah karpuz yemediği için Ahmed bin Hanbel de yememiştir.

Selefi âlimler, tasavvufta bolca örneğine rastlanan ölmüş ya da sağ bazı kulların aracı kılınması, ruhlarından istimdat edilmesi, kabirlere dönerek ibadet etmek, Peygamber bile olsa Allah'tan başkasından yardım dileme, çalışmayı bir kenara bırakıp bir hırka bir lokmayla yetinme, Hıristiyan zahitler gibi toplumdan soyutlanma, dine bazı ibadet ve ritüelleri sokma, sema, toplu zikir, evrad, ezkar, musiki, şeyhlere bağlılıkta aşırılık gibi hususları tevhid akidesine ters görerek haklı bir titizlik sergilemişler ve bu konularda ciddi bir külliyat bırakmışlardır. Ancak bazı selef âlimlerinin tekfir mekanizmasını kolayca işletmeleri, münker görülen bu davranışların şiddet kullanılarak engellenmeye çalışılması muhataplar arasındaki diyalog imkânını tamamen yok ettiği gibi, karşılıklı nefretin yaygınlaşmasına da neden olmuştur. Bugün de bazı selefi akımların bir bölgede hâkimiyet kurmasının hemen ardından türbeleri yıkmaya başlamaları düşündürücüdür. Allah Resulü yirmi yıl zihinlerdeki putları yıkmaya çalıştıktan sonra ancak Kâbe’deki putları temizlemişti. Zihinlerdeki türbe anlayışını değiştirmedikten sonra tekrar yenilerinin yapılacağı açıktır.

Selefiyye, işraki bir bakış açısıyla yazılan tefsirleri tevil kategorisinde değerlendirdiği için karşı çıkmıştır. Sufi gözüyle yapılan tefsirler, bir nevi lafzın hakiki manasını tahrif etmektir. Kendini lafızla hiç kayıtlamayan batınî tefsir anlayışı, keyfe keder yorumlar yapabilmektedir. Mesela “salat” Hz. Muhammed, “zekât” Hz. Ali olabilmektedir.

İbni Teymiyye, eleştirilerini tasavvufun kendisinden ziyade vahdet-i vücud, hulul, enel hak gibi nazariyeler ve İbni Arabi, Hallac gibi temsilciler üzerine yoğunlaştırmıştır. Başka kültürlerden İslami düşünceye sızan düşüncelere dikkat çekmiş, bunlardan insanları sakındırmıştır. Seleften tasavvufa daha mutedil yaklaşanlar olduğu gibi Muhammed bin Abdulvehhab ve sonrası selefi ulemada olduğu gibi çok daha sert yaklaşanlar da vardır.

Selefiyye “Hidayetin en hayırlısı Muhammed (s)’in hidayetidir. İşlerin en şerlisi sonradan ortaya çıkandır. Her yeni şey bidattir, her bidat delalettir, her delalet ise cehennemliktir.” hadisini temel prensip edinmiştir. Kur'an ve sünnette bulunmayan, sahabenin hayatında rastlanmayan şeyler bidat sayılır. Dine inanç ve amel noktasında yeni şeyler eklemek elbette bidattir, kabul edilemez. Ancak sürekli değişen bir hayat karşısında nasları harfi anlayıp uygulamaya kalkmak hayatı dondurmak anlamına gelir. Oysa din evrenseldir, çağlar üstüdür. Dinin, günün ihtiyaçlarına cevap vermesi gerekir. Dinî düşüncenin her dem yeniden üretilmesi, günün problemlerinin çözülmesi dinin hayatiyetinin göstergesidir.

Selefiyye sahabenin de Peygamber gibi seçildiğini iddia eder. Ne kadar aksi iddia edilirse edilsin bu anlayış sahabeyi masumlaştırır. Sahabe seçilmemiştir, seçilen Peygamberin davetini kabul edip canla başla bu uğurda mücadele etmiştir. Vahyin inişine tanık olmak, dini birinci kaynaktan öğrenmek sahabeyi diğer insanlardan ayırır, en değerli kuşak konumuna yükseltir. Ancak selefi düşünce sahabeyi homojen bir yapı olarak tasavvur eder. Müslüman olarak Hz. Peygamber’le bir saat konuşan da sahabedir, ömrünü İslam’a adamış olan da. Bütün sahabe aynı derecede örnek alınabilir mi? İlk Müslümanlarla Mekke’nin fethinden sonra Müslüman olanlar aynı derecede örnek alınmaya layık mıdır? Sahabe algısı, zaman zaman onları insani konumun üzerine taşıyıp melekleştiriyor. Oysa Kur’an da Resul de sahabeleri hem övüyor hem de eleştiriyor. Onlar da insandı, zaafları vardı, hata yapıyor, günah işliyorlardı. Birbirlerini eleştiriyor, suçluyor, hatta birbirleriyle savaşıyorlardı. Bunlara rağmen en ideal örnek, Resulullah ve ashabı tarafından yaşanmıştır. Allah Resulü; İslam öncesi birbirini katleden, hak-hukuk tanımayan, hiçbir doğru üzerinde ittifak edemeyen serkeş topluluklardan olağanüstü bir şekilde adil şahitler inşa etmiştir. Ancak bu, olmuş bitmiş, asla tekrarı olamayacak bir kuşak olarak algılanırsa onların örnekliği de anlamsızlaşacaktır. Her çağda benzer topluluklar inşa etmek mümkündür. Müslümanların görevi de zaten bunun için çalışmaktır. Aksi takdirde sahabenin yaşadığı her şeyi Allah’a havale edip susmak, o dönemi anlamayı maalesef imkânsızlaştırıyor.

Sahabedeki ideali, Allah rızası düşüncesini görmeden onları kişisel hırsları için mücadele eden bireyler olarak niteleyen görüş ne kadar yanlışsa, sahabenin insani boyutunu görmeyen ve onları adeta kutsallaştıran anlayış da o kadar yanlıştır.

Selefiyye, dini sahabenin anladığı gibi anlama iddiasında olsa da zaman içinde yaşanılan tartışmalardan etkilenmiştir. Abbasiler dönemine kadar Kur’an’ın yaratılmışlığı mevzusu tartışılmamıştır. Dolayısıyla ilk neslin gündeminde böyle bir mevzu olmamıştır. Oysa sonra telif edilen selefi akaid kitaplarında bu konuya değinilmiş, Kur’an’ın yaratılmış olamayacağı akaid ilkesi olarak yerini almıştır. Ayrıca yine dönemin etkisiyle “mizan”ın, iki kefesi bir dili olduğu vurgulanmıştır. Oysa bugün “mizan” dijitalleşmiştir.

Selefiyye’nin büyük açmazlarından birisi de yöneticiye itaat mevzuudur. Kimi selefiler namaz kıldığı müddetçe ne yaparsa yapsın yöneticiyi meşru tanır ve itaat eder ve itaati emir telakki eder. Kimileri ise yöneticinin gerekli “bütün şartları haiz” olması gerektiğini düşünür. Bu şartlar ihlal edilirse yönetimi devirmek caizdir, hatta gereklidir. Aynı kaynaklardan beslenen iki gruptan biri yönetimin devrilmesi için silahlı mücadele yürütürken diğeri yönetimi korumak için mücadele etmektedir.

Müslümanların inançlarını düzeltme iddiasındaki Selefiliğin çoğu yerde düzgün bir davet ve diyalog dilini oluşturamaması birçok bölgede Müslümanlar arası çatışmalara sebebiyet vermektedir. Selefilikle yeni tanışan bölgelerde önce diğer Müslümanlarla sürtüşmeler yaşanmakta sonra da selefi gruplarda ayrışmalar alıp başını gitmektedir. Vela ve bera ile kötülükten fiilen men etme anlayışı, insanları kategorize etmeyi ve “standartlar”a uymayanlarla ayrışmayı, akabinde de çatışmayı beraberinde getirmektedir.

Selefin İslam düşüncesine ciddi katkısı, temel metinlerin yorumlanmaksızın toplanıp sonraki nesle aktarılması ve özenle korunmasıdır. Onlar insanların metinlerden ne anladığını değil ne dediğini önemsiyorlardı. Böylece kendilerinden sonra yorumlanıp açıklanabilecek bir külliyat bıraktılar.

Selefiyye’nin, insanları Kur’an ve sünnete çağırması son derece önemlidir. Bilfiil şahit olduğumuz gibi hayatın karmaşası içinde insanların bu iki kaynaktan uzaklaşma, önemsedikleri âlim, mezhep imamı ya da şeyhlerin kitaplarını bunların yerine ikame etme ihtimalleri yüksektir. Zaman zaman asli kaynakları hatırlatacak ve insanları bunlara yönlendirecek kişi ve akımlara her zaman ihtiyaç vardır.

Bazı felsefi, kelami ve tasavvufi akımlar tarihte olduğu gibi bugün de vahyin çerçevesini zorlayarak aşırı yorumlara gidebilmektedir. Bu anlamda Selefiyye’nin eleştirileri önemlidir. Lafızcılık kadar maksadı kavrama adına lafzı yok sayan yaklaşım da problemlidir. Vahyin genel ilkeleri çerçevesinde lafzı dışlamayan ama bütünden kopup lafza da takılıp kalmayan bir anlayış her zaman mümkündür.

Selefiliğin “delil”i öne çıkaran yaklaşımı ve mezheplere uymayı zorunlu görmemesi sürekli bir devinim oluşturmuş, kaynaklarla irtibatı güçlü tutmuştur. Kimin söylediğinden çok hangi delile dayanıldığı önemlidir. Bu açıdan içtihat kapısı hep açıktır. Diğer bazı mezheplerde görülen muayyen mezhep taassubuna burada pek rastlanmaz. Selefi bir âlim, Ahmed bin Hanbel’in görüşüyle çelişen bir rivayet görürse, rivayeti tercih eder. Burada kişi taassubu yerini metot taassubu almakta, selefi menhecin dışındaki hiçbir yöntem ciddiye alınmamaktadır.

İslam'ın, sahabe içinden birçok öncünün anladığı gibi anlaşılması gerektiği vakıadır. Bu hususta iki örnek, sembolik önemi haizdir. Ya Resul’ü örnek alan, nasları aklederek ruhuyla, hikmetiyle kavramaya çalışan, gerektiğinde nassın maksadı için lafzı feda eden Hz. Ömer’in yolunu takip edeceğiz ya da Resul’ü taklit eden İbni Ömer’i.

 

Kaynaklar:

Mehmet Baktır, Mutekaddimun Selefiyye ve Metod Anlayışı, Cumhuriyet Ünv., İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: VIII / 2, Sf. 25-48, Aralık 2004.

Selefilik, www.islam-tr.com/forum/konu/selefilik-nedir.7221/

Allame Muhamed Nasıruddin Albani, es-Selefiyye Şubehat ve Rudud, Hzl. Muhammed Hamid Muhammed, Tarihsiz.

Hasan bin Ali es-Sekkaf, es-Selefiyye’l Vehhabiyye Efkaruha’l Esasiyye ve Cuzuruha’t Tarihiyye, Daru’l Mizan, Beyrut

Abdurrahman Abdulhalık, Usul İlmiyye Li Daveti’s Selefiyye, Kuveyt.

Dr. Muhammed Ammara, es-Selefiyye, Darul Mearif, Tunus.

Dr. Muhammed Fethi Osman, es-Selefiye Fi Müctemiati’l Muasıra, Kuveyt.

Dr. Ramazan el-Buti, es-Selefiyye Merhaletin Zemeneyyi Mübareke La Mezhebun İslami, Darul Fikr, Dımeşk, 1990.

Abdullah Yolcu, Selefi Salih’in Akidesi, Madar Al-Watan, Riyad, 2004.

İbrahim Sarmış, Şûradan Saltanata, Teokrasiye ve Laisizme “Yönetim”, Düşün Yayıncılık, İst., 2010

Muhammed Ebu Zehra, İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Hisar Yayınları.

Hasan Onat, Sönmez Kutlu, İslam Mezhepleri Tarihi, Grafiker Yayınları.

TDV İslam Ansiklopedisi, Selefilik, Şafii, İbn Teymiyye maddeleri.

Mustafa Öz, Ana Hatlarıyla İslam Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları.