Harry Saunders / Foreign Policy

İsrail Çin'de olsaydı ne olurdu?

Brooklyn'li bir diş hekimi olan Albert Einstein ve

7 Mart 1939'da Çin'in en üst düzey yasama yetkilisi Sun Ke, hükümetin Sivil İşler Ofisi'ne bir yazı gönderdi. Ulusal Savunma Yüksek Konseyi'nin bir üyesi olarak, önceki iki yılı Çin'e işgalci Japonlara karşı bir savaş şansı vermenin yollarını arayarak geçirmişti. Sun Ke şimdi de meslektaşlarını görünüşte alakasız bir konuda bilgilendirmek istiyordu: Yahudi halkının kötü durumu.

Sun Ke, Hitler'in imha planlarını anlatmadan önce, “Bu insanlar en çok vatansız kalmaktan acı çekiyorlar ve 2.600 yıldan fazla bir süredir evsiz barksız dolaşıyorlar,” diye yazdı. “İngilizler Filistin'de kalıcı bir yerleşim kurmak istiyor,” diye devam etti, “ancak bu oradaki Arapların şiddetli muhalefetine neden oldu ve şiddet henüz durulmadı.”

Sun Ke, kendi ülkesinde daha uygun bir sığınak bulunabileceğine inanıyordu. Daha önce 20.000 Yahudi'nin kaçtığı Şanghay'a değil, Çin'in iç bölgelerindeki Himalaya eteklerine. Güneyinde Laos ve batısında o zamanki adıyla Burma bulunan Yunnan, alışılmadık derecede ılıman bir iklime, şaşırtıcı doğal güzelliklere ve Nazi zulmünden kaçan 100.000 Yahudi'yi barındırmaya yetecek kadar ekilmemiş araziye sahip bir sınır eyaletiydi. Kutsal kitaplardaki öneminin eksikliğini, antisemitik şiddetten arınmış tarihiyle telafi ediyordu.

Sonunda 20.000 kadar Avrupalı Yahudi'nin kaçacağı Şanghay'da 1938'de bir Yahudi düğünü.

Ocak 1934'te Maurice William adında Brooklyn'li bir diş hekimi Albert Einstein'a bir mektup yazarak Yahudilerin Çin'e yerleştirilmesi fikrini sundu. “Geçen Eylül ayında Yargıç [Louis] Brandeis'in yazlık evini ziyaretimiz sırasında doğal olarak Alman Yahudilerinin içinde bulunduğu kötü durumu tartıştık,” diye yazıyordu William. “O da Çin'in Hitler'in kurbanları için tek büyük umut olduğunu düşünüyor.”

“Planınız,” diye cevap verdi Einstein, “bana çok umutlu ve rasyonel görünüyor ve gerçekleştirilmesi için enerjik bir şekilde çalışılmalı.” Plan hakkında düşündükçe daha da mantıklı gelmeye başladı. “Çin ve Yahudi halkları,” dedi William'a iki ay sonra, “geleneklerindeki görünür farklılıklara rağmen, şu ortak noktaya sahipler: her ikisi de antik çağlara kadar uzanan kültürlerin ürünü olan bir zihniyete sahipler.”

William Einstein'a yazdığında, Avrupa'daki Yahudi liderler uzun zamandır Filistin dışında bir vatan arayışındaydı - tarihçi Gur Alroey'in deyimiyle “Siyon'suz Siyonizm”. Rus aktivist Leon Pinsker 1882 tarihli manifestosu Autoemancipation'da bu fikri kristalize etmiş ve “bugünkü çabalarımızın hedefi ‘Kutsal Topraklar’ değil, kendimize ait bir toprak olmalıdır” diye yazmıştı. Takipçileri olarak bilinen Teritoryalistler, sonraki kırk yılı Pinsker'in hedefine ulaşmaya çalışarak ve başarısız olarak geçirdiler.

Dolayısıyla William'ın önerdiği yerleşimin, konumu dışında devrimci bir yanı yoktu. Daha önceki planlar, 1903 Uganda Planı ve Siyonist projenin kendisi de dahil olmak üzere, mevcut sömürge toprakları içindeki alanları hedefliyordu. William, hala modern bir devlete dönüşmeye çalışan genç bir cumhuriyet olan Çin'in Yahudi yerleşimcilere yer açmaya istekli olabileceğini öne süren ilk kişiydi.

Yahudi mülteciler İkinci Dünya Savaşı sırasında Şanghay'ın işçi sınıfı Hongkou semtinin sokaklarında yerli halkın arasında yürüyor. İşgalci Japon ordusu tarafından bu küçük bölgeye zorla yerleştirilmişlerdi.

William proje için beklenmedik bir savunucuydu. Resmi bir eğitimi yoktu, bölgeselcilikle daha önce hiçbir bağı yoktu ve Çin'e hiç seyahat etmemişti. Ancak kendi kendini tanıtma ve şansın bir araya gelmesiyle William sadece KMT elitleri arasında tanınan bir figür olmakla kalmadı, aynı zamanda ABD'nin Çin konusunda saygın bir otoritesi haline geldi.

1923'te William'ın kendi yayınladığı Marksizm'e reddiye niteliğindeki The Social Interpretation of History (Tarihin Toplumsal Yorumu), ülke için ekonomik vizyonunu ifade etme sürecinde olan Milliyetçi Parti Başbakanı Sun Yat-sen'in (Sun Ke'nin babası) eline geçti. Sun, ertesi yıl verdiği bir dizi konferansta William'ın dilinden büyük ölçüde yararlandı. Bir noktada William'ın kitabından ismen de bahsetti. Sun Yat-sen'in ölümünden birkaç yıl sonra KMT bu konferansları temel alan bir kitap yayınladığında, bu kitap William'ı bilinmeyen bir yabancı olmaktan çıkarıp felsefi bir aydın haline getirdi.

Amerikalılar William'ın başarısını ilk kez 1927 yılında Asia Magazine'de yayınlanan ve Sun Yat-sen'in “Marksizm karşıtı tutumunu neredeyse kelimesi kelimesine Amerikalı bir yazarın kaleminden çıkan az bilinen bir esere dayandırdığını” ilan eden bir makaleden öğrendi. William kısa süre içinde kendisini, Einstein ve Brandeis'in yanı sıra John Dewey ve Columbialı tarihçi James T. Shotwell gibi ABD'nin önde gelen entelektüelleriyle temas halinde buldu.

Çin hükümeti daha az anlayışlı davrandı. William, Einstein'a yazmadan önce planını Büyükelçi Alfred Sao-ke Sze ile derinlemesine tartışmış ve Alman Yahudilerinin ithal edilmesinin Çin ekonomisi için bir nimet olabileceği konusunda hemfikir olmuştu. Sze'nin KMT'deki üstleri William'ın görüşlerine değer veriyordu. Ancak Nazilerin iktidara gelmesinden kısa bir süre sonra Çin'e askeri ve ekonomik yardımlarını artıran Almanya ile ilişkilerine verdikleri değer kadar değil.

KMT liderliği, Hitler'in nefret ettiği insanlar için bir yerleşim yeri inşa etmenin Alman hükümetini rahatsız edeceğini düşünüyordu. Yeniden düşünecek kadar çaresiz kalmaları için birkaç yıl geçmesi gerekecekti.

1938 Noel arifesinde Şanghay Belediye Meclisi (SMC) Sekreteri G. Godfrey Phillips, Amerikan Yahudi Ortak Dağıtım Komitesi'ne acil bir telgraf gönderdi: “Şanghay anormal Yahudi mülteci akınından ciddi şekilde tedirgin oluyor” diye uyarıyordu. “Şanghay halihazırda Çin-Japon çatışmaları nedeniyle en ciddi mülteci sorunuyla karşı karşıya. Çok sayıda yabancı mülteciyi absorbe etmek oldukça imkânsız.”

Şanghay, İkinci Dünya Savaşı'nın ilk günlerinde alışılmadık bir statüye sahipti. Japon kuvvetleri Kasım 1937'de şehri ele geçirdi, ancak Uluslararası Yerleşimin kontrolünü SMC'nin eline bıraktılar. Çok uluslu liderliği altında Şanghay, vatansız kişilerin girişine izin veren dünyadaki birkaç limandan biri olmaya devam etti. 1937'den 1939'a kadar, çoğu Orta Avrupa'dan olmak üzere 20.000'den fazla Yahudi mülteci şehre akın etti.

Aynı dönemde Çin, Japonların elinde bir dizi yıkıcı askeri yenilgiye uğradı. Kasım ayında Şangay'ı ele geçiren İmparatorluk Ordusu, Nanjing üzerine yürüyerek Chiang Kai-shek ve hükümetini kaçmaya zorladı. Ocak 1939'a gelindiğinde Japonlar Çin'in doğu sahilinin neredeyse tamamını kontrol ediyordu. Chiang'ın kuvvetleri İmparatorluk Ordusu'nun ilerleyişini durdurmuştu ama Çinlilerin ABD ve İngiliz askeri desteği için yaptıkları ricalar sonuçsuz kalmaya devam ediyordu.

Phillips'in telgrafını göndermesinden kısa bir süre sonra Sun Ke, SMC yetkililerinin Şanghay'a mülteci akışını kısıtlamayı planladığını öğrendi. Yahudi mültecileri Yunnan'a yerleştirmek ona birden ülkesinin karşı karşıya olduğu ortak krizler için mükemmel bir çözüm gibi göründü. Bir sonraki ay Sivil İşler Ofisi'ne göndereceği yazıyı hazırlamaya başladı.

Sun Ke'nin önerisinin ardındaki mantık basitti: Eğer Çin Avrupa'da zulüm gören Yahudilere sığınma hakkı tanırsa, Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere'deki dindaşları da bu hükümetleri Japonlara karşı Çin'i desteklemeye ikna edebilirdi. Sun Ke, “İngiliz ekonomik desteği gerçekte bu büyük tüccarlar ve bankerler tarafından manipüle ediliyordu,” diye yazıyordu, “ve bu büyük tüccarların ve bankerlerin çoğu Yahudi olduğu için, bu öneri İngilizleri bize karşı daha da olumlu bir tutum takınmaları için etkileyecektir.”

Sun Ke, propaganda değerlerinin yanı sıra, Yahudi mültecilerin ekonomik kalkınmada geri kalmış bir Çin eyaletine sunacakları bir şeyler olduğuna inanıyordu. Kısa vadede, Yahudi mültecilerin sembolü Çin'in savaşı kazanmasına yardımcı olabilirdi. Uzun vadede ise, kendi deyimiyle “güçlü mali geçmişleri ve birçok yetenekleriyle” mültecilerin kendileri Çin'in büyük bir ulus haline gelmesine yardımcı olabilirdi.

William'ın mantığı, 1934'te William'a yerleşim projesinin “Batılı beceri, bilgi ve bilimin yararlı yardımını Çin'in hizmetine sunacağını” söyleyen Einstein'ınkiyle benzerlik taşıyordu. Tarihsel kayıtlar William'ın 1934'te Einstein'a sunduğu plan ile Sun Ke'nin 1939'daki önerisi arasında doğrudan bir bağlantı olmadığını ortaya koymaktadır. Ancak William'ın KMT içindeki ünü ve büyükelçi Sze ile yazışmaları, onun fikri ile Sun Ke'nin önerisi arasındaki benzerliklerin tesadüf değil, etki sonucu ortaya çıktığını düşündürmektedir.

Çin hükümeti içindeki bazı kişiler Yahudi mülteciler gibi çetrefilli bir meseleyle uğraşmanın buna değeceğinden şüphe duyuyordu. Dışişleri Bakanlığı, Çin'deki Yahudileri yönetmenin ancak kısa vadede, özerklik taleplerinin kontrol edilmesi çok zor hale gelmeden önce mümkün olabileceği uyarısında bulundu. Çin İçişleri Bakanlığı daha da ileri gitti. Bakanlık yetkilileri, “Düşman ve faşist ülkeler sürekli olarak komünist bir devlet olduğumuzu iddia ediyor,” diye yazdı, “ve şu anda çok sayıda Yahudi'yi kabul etmek düşmana propaganda için bir bahane vermekten kaçınmayı zorlaştıracaktır. Genel olarak, faşist teoride komünizm ve Yahudiler sık sık aynı nefeste anılır.”

Ancak Batı'nın askeri yardımını potansiyel olarak çekme vaadi daha güçlü oldu. Mart 1939'da KMT Sun Ke'nin önerisini onayladı ve Yunnan planını Çin ve ABD basınında duyurmaya başladı. Net bir uygulama planlarının olmaması pek bir şey değiştirmedi. Yahudi yerleşiminin birincil cazibesi propaganda değerinde yattığından, sadece buna destek beyan etmek Amerikalıların sempatisini kazanmak için yeterli olabilirdi.

William Sun Ke'nin önerisini duyduğunda hemen harekete geçti. Birleşik Devletler'deki meslektaşları ona olumlu geri bildirimlerden başka bir şey vermemişti ve KMT'nin de katılımıyla, fikri nihayet gerçeğe dönüşebilecek gibi görünüyordu. Ancak William hükümetten para istemeye başladığı anda işler farklı görünmeye başladı.

İç meselelerle meşgul bir seçmen kitlesini ortaya koyan anketlere yanıt olarak, Roosevelt yönetiminin dış politikası 1940 başkanlık seçimleri öncesinde belirgin bir şekilde göç karşıtı bir hal aldı. Hitler'in Mart 1938'de Avusturya'yı ilhak etmesinin ardından Dışişleri Bakanlığı, başvurular artmasına rağmen Almanlar için 27.730 vize kotasını korudu. Haziran 1939'a gelindiğinde bekleme listesi 300.000'i aşmıştı. O ay, Hamburg'dan çoğu Yahudi 937 mülteciyi taşıyan St. Louis adlı bir okyanus gemisi Miami limanına yaklaştı. ABD göçmenlik bürosu memurları gemiyi Avrupa'ya geri gönderdi ve yüzlerce yolcusu daha sonra Holokost'ta öldürüldü.

İşte bu mülteci karşıtı ortamda William, Ağustos 1939'da Dışişleri Bakanlığı yetkilileriyle toplantılar yapmaya başladı. Yetkililer onu Roosevelt'e mülteci meseleleri konusunda danışmanlık yapan bir komiteye yönlendirdiler, ancak daha sonraki toplantılara dair hiçbir kayıt günümüze ulaşmadı. Orta Avrupa'dan Çin'e 100.000 mültecinin taşınmasını içeren bir proje için ABD hükümetinin finansman sağlamayı reddetmesi ölümcül bir darbe anlamına geliyordu.

KMT'nin projeyi terk ettiği kesin koşullar da benzer şekilde karanlıktır. Ancak şu kadarı açık: 1939 yılının arşivlerinde, Yunnan yerleşim planlarını çevreleyen bir tartışma kakofonisi vardı. Şanghay'daki basın toplantıları, Chongqing'den gelen mesajlar, Washington'daki toplantılar. İtirazlar, değerlendirmeler, cevaplar. 1940'a gelindiğinde ise hiçbir şey yoktu.

Nihayetinde, ABD ve İngiltere'yi Çin'i desteklemeye iten şey önde gelen Yahudilerin sempatisi değil Pearl Harbor oldu. Ardından gelen Müttefik destekli karşı saldırı Japonya'yı yenilgiye uğrattı, ancak KMT'yi ciddi şekilde güçsüz bıraktı. Çin Komünist Partisi (ÇKP) bu zayıflıktan yararlanarak ülkeyi kontrol etmek için kendi kampanyasını yeniden başlattı. 1949 yılında Mao Zedong Pekin'de yeni bir hükümet kurarken Sun Ke ve yoldaşları Tayvan'a kaçtı.

O zamandan beri Taipei'de sürgünde faaliyet gösteriyorlar.

9 Şubat 2007'de Şanghay'da 1920 yılında inşa edilen Ohel Rachel Sinagogu'nun önünden bir adam geçiyor.

Günümüz ÇKP'sini 1930'ların KMT'si ile birleştiren çok az şey var. Çin lideri Xi Jinping, KMT'ye olan entelektüel borcunun beş sentini bile kabul etmeden önce Marx ve Lenin'den milyonlarca kez alıntı yapacaktır. Ancak Pekin'in İsrail-Hamas savaşına yaklaşımı, mesajın gücüne olan inancıyla, Sun Ke ve meslektaşlarına çok tanıdık gelecektir.

İsrail Gazze'yi ilk işgal ettiğinde Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Çin'in her zaman “Arap ve İslam dünyasının meşru isteklerini” destekleyeceğini söyledi. İran'ın Nisan ayında İsrail'e karşı bir dizi saldırı başlatmasının ardından Wang, Tahran'ın açıklamalarını tekrarlarken saldırıları meşru müdafaa eylemi olarak nitelendirdi. Pekin'in açıklamalarında Hamas'ın terörist bir grup olarak nitelendirilmemesi, Çin'in İsrail ile bir zamanlar parlak olan ticari ilişkilerini zora sokacak bir ihmaldir. Yine de kapalı kapılar ardında Çinli diplomatlar İsrailli muhataplarını tüm bunların sadece lafta kaldığına ve Çin'in İsrail'e yönelik gerçek bir düşmanlık olarak algılanmaması gerektiğine ikna etmeye çalışıyor.

Çin'in İsrail-Hamas savaşına tepkisi pasif, tutarsız ya da amatörce görünüyorsa, Pekin'in Siyonizm'in her zaman temsil ettiği siyasi sorunlarla uğraşma konusunda ne kadar az deneyimi olduğunu hatırlamakta fayda var. Çin, tarihinde nadiren bir Yahudi devleti konusunda pozisyon almıştır. Çin, 1939'da bir Yahudi yerleşimi kurma girişiminde bulunduğunda, Washington'un Yahudi halkına olan sadakatinin değişmez ve istismar edilebilir bir gerçek olduğu inancıyla hareket etti.

Çin, İkinci Dünya Savaşı sırasında Yahudi çıkarlarının ABD siyasetindeki etkisini abarttığında, değerli zamanını ve birkaç kağıt yığınını boşa harcamış oldu. Ancak Çin hükümeti şimdi kendisini dünyanın alternatif süper gücü olarak konumlandırmaya çalışırken, Siyonizm’e nasıl tavır alacağı konusu merak uyandırmaya devam ediyor…

Harry Saunders, tarih eğitimi aldığı Princeton Üniversitesi'nden mezun oldu. Yunnan eyaletinde bir yıl yaşadı.

Foreign Policy'de yayımlanan bu makale Haksöz Haber tarafından tercüme edildi.