Karanlık yavaş yavaş çökerken şehrin ışıkları da bir bir yanmaya başlamıştı.  Etrafta sanki birazdan büyük bir yangın başlayacak gibiydi. Zaman geçtikçe ışıklar birleşip şehri adeta bir alev topuna çevirirken şehrin güzelliği de kalbime kadar ulaştı. Işıklar artık sadece şehri değil; benim içimi, kalbimin dehlizlerini de aydınlatıyordu. Manzara gerçekten heyecan vericiydi. Şehre hâkim bir noktadan Fes’i seyrederken şehir kısa bir süre içinde gözümde tek bir ses ve manaya dönüştü. Artık sadece Fes’in görüntüsünü seyretmiyor, içime kadar ulaşan sesini de dinliyordum. Bunca farklılık ve renklilik nasıl oluyordu da bende yoğun bir teklik ve birlik duygusu oluşturuyordu? Zihnimi fena halde meşgul eden soru da işte buydu.  

Yeryüzündeki en güzel klasik İslam şehirlerinde biri olan Fes’i bir akşamüstü şehrin az ilerisindeki bir tepeden uzun süre seyrettikten sonra gezmeye başlamıştım. Işık huzmeleriyle dolu gölgeli sokaklarına arabaların giremediği, taşıma işinin hala katırlarla yapıldığı Fes şehrini adımlarken kendinizi bambaşka bir mananın içine girmiş gibi de hissediyorsunuz. Başta dericilik olmak üzere bir çok alanda eski usulün takip edildiği şehrin sokakları zanaatkârlarla dolu. Fes’de dükkânlardan etrafa yayılan Kur’an seslerinin eşliğinde iç içe geçmiş labirentli sokakları dolaşırken herhangi bir köşe başında size ilginç gelebilecek bir sürprizle karşılaşabilirsiniz. Zannımca Doğu’nun klasik şehirleri ile Batı’nın şehirleri arasındaki en büyük farklardan biri de bu sürprizlerdir. Doğu’da şehirler dinamik olmakla birlikte ilginçliklere açıkken Batı’da ise şehirler son derece mekaniktir. Bu nedenle birkaç güzel şehri hariç tutarsak Batı’da bir şehirden başka bir şehre geçerken yoğun şekilde tekrar duygusunu yaşarsınız.

Klasik İslam şehirlerinin her birinin bir incisi vardır. Örneğin Saraybosna’nın incisi Başçarşı, Semerkand’ın ki Registan, Gıranada’nın ki El Hamra Sarayı’dır. Fes’in incisi ise Karaviyyin Külliyesi’dir. Bir cami, medrese ve kütüphaneden oluşan Karaviyyin aynı zamanda yeryüzünün ilk üniversitesidir.

Karaviyyin şehri Tunus’da olmasına rağmen yeryüzünün ilk üniversitesinin Karaviyyin olarak isimlendirilmesinin sebebi burayı yaptıran ailenin Tunus’un Karaviyyin şehrinden gelmesidir. Tüccar bir alim olan babaları Muhammed Bin Abdullah El Fıhri ile Fes şehrine yerleşen Fatıma ve Meryem isimli kız kardeşler ilme önem veren bir ailede yetişmişlerdir. Bu iki kız kardeş babalarından ve erken yaşlarda vefat eden eşlerinden kalan mirasla tarihin en önemli ilmi mekânlarından biri olan Karaviyyin Külliyesi’ni inşa ettirirler. 859 yılında inşası tamamlanan külliye zamanla sadece Mağrip bölgesinde değil; tüm İslam aleminde ilmi hayata etki eden bir hale geldi. Hatta İbni Haldun ve İbni Rüşd başta olmak üzere bir çok önemli ismin yolu da buradan geçmiştir. Külliyedeki caminin avlusundaki şadırvandan fışkıran sular güneşte öyle güzel parlar ki uzun zaman gözlerinizi bu şadırvandan alamazsınız. Müslümanların bir zamanlar suyu bile nasıl bir güzelliğe çevirdiklerine bir de burada şahit olursunuz. Fes’deki Ebu İnaniye Medresesi ise taşın adeta ilmek ilmek bir dantele çevrilmiş halidir. Bir berberi devleti olan Merinîler tarafından 1357’de yaptırılan medrese Müslümanların sadece ilimde değil; mimaride de ne denli incelikli bir bakış ve zevke sahip olduklarının göstergelerinden biridir.

At nalı şeklindeki Mağribi kemerlerle süslü olan şehrin en dikkat çekici yapılarından bir diğeri ise klasik Fes evleridir. Mahremiyet merkeze alınarak inşa edilen evlerde avlular vasıtasıyla kadınlara geniş bir hareket alanı sunulur. Uzun yıllar burada yaşayan İsviçreli Yazar Titus Burckhardt’ın ifadesiyle Fes’deki avlulu evler kadınların sıkı bir şekilde korundukları bir imparatorluk gibidir. Fes evlerinde odalar serinliği korusunlar diye yüksek tavanlıdır ve tavanların bir çoğu da sedir ağaçlarıyla dolu kirişlerle kaplıdır.

 Klasik İslam şehirleri tevhid anlayışından mülhem inşa edildikleri için şehrin merkezinde tevhidin yeryüzündeki en önemli simgesi olan camiler vardır. Tüm sokaklar sanki camilere çıkar ve şehre hâkim olan his bu camilerden etrafa yayılan mananın oluşturduğu histir. İki kez ziyaret etme imkânı bulduğum Fes şehri de benim içimde Karaviyyin Camii’ne doğru akan, ruhunu buradan alan bir şehir olarak kaldı. Modern kentler merkeze meydanları ve meydanlardaki heykelleri alırken klasik İslam şehirlerinde ise merkezde camiler vardır. Merkeze alınan yapı ise bir bakıma şehrin zihniyetini ve ruhunu inşa eder.