Bugünlerde, Nahcivan’dan Azerbaycan Cumhuriyeti’ne geçmek için , eskiden olduğu gibi yine kullanılabileceği düşünülen Zengizur Koridorunun açılmaması için, Ermenistan’ın göstermeye çalıştığı engeller yüzünden, Ermenistan ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasında yeni bir askerî karşılaşma ihtimali yarım ağızla da olsa dillendirilmeye başlandı..

Hatırlanacağı üzere, Nahcivan, yaklaşık 450 bin kadar nüfusuyla, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bir parçası olmakla birlikte, batısında Türkiye, güneyinde İran, kuzeyinde Ermenistan bulunan ve amma, bir parçası olduğu Azerbaycan Cumhuriyeti ile coğrafî hiç bir bağı olmayan bir ‘özerk cumhuriyet’ statüsünde, (Kıbrıs adasının yaklaşık yarısı büyüklüğünde) bir bölge.. Azerbaycan Cumhuriyeti’yle kendisi arasında 45 km. kadar bir Ermenistan şeriti, kuzeyden güneye, İran sınırına dayanmaktadır. 

32 sene önce tarihe karışan Sovyetler Birliği döneminde, Nahcivan’dan Azerbaycan’a geçmek mesele değildi.. Ama, Ermenistan ve Azerbaycan halkları arasında öteden beri bir soğukluk vardı ve birbirlerini engellemeye çalışıyorlardı.

Sovyet Rusya’nın son lideri olan Gorbaçov, 1990 yılının Ocak ayında iki halk arasındaki gerilimi yatıştırmak ve önlemek iddiasıyla, Rusya tanklarını Bakû’ya sürüp, yüzlerce insanı ezince, Azerbaycan halkının ‘Qanlı Yanvar’ (Kanlı Janvier/ Ocak) dediği facia, Ermenistan ve Azerbaycan halkları arasındaki düşmanlığı daha bir zirveye taşımıştı. Çünkü, Ermenistan’ın elinde hem en güçlü Sovyet Rusya silahları vardı; hem de Rus ordusundaki ermeni asıllı  komutanlar da kendilerine düşen rolü yerine getirmekte ihmâlkar davranmıyorlardı, tabiatiyle.. Ermeni halkı da, Rusya’nın kendilerine ‘ağabeyce, cömert davrandığını’ görüyor, minnet duyuyorlardı.

Ama, 1991 yılının Ağustosu’nda, marksist-/komünist generallerin, komünist ideoloji üzerine kurulu rejimi kurtarmak niyetiyle, Gorbaçev’i devirmeye teşebbüs etmeleri ve amma başarılı olamamaları ve Rus liderlerinden Boris Yeltsin’in tank üzerine çıkıp halkına liderlik yapmasıyla, o iç-komunist darbe yenilgiye uğruyor ve lâkin, Sovyetler Birliği de tarihe karışıyor, Sovyet Cumhuriyetleri arasındaki iç-idarî sınırları Stalin döneminde belirleyen 1952 tarihli düzenlemeye göre , ortaya, yığınla, 15 kadar  ‘bağımsız devlet’ler  çıkıyordu..

İşte o hengamede, yeni bağımsız devletlerin en hazırlıklı olanı, denilebilir ki, 2,5-3 milyon kadar nüfusuyla Ermenistan idi.  Ve, Nagorno (Dağlık) Karabağ  denilen bölge, hele de son 100 senedir, ermeni zenginlerinin sayfiye bölgesi olarak biliniyordu ve o bölgeyi otomatik olarak kendilerine bağlanmış kabul ediyorlardı. Halbuki, Karabağ bölgesi, hem tarihî açıdan, hem de Sovyet Cumhuriyetleri arasındaki 1952’deki kanunî düzenlemeye göre Azerbaycan’a aid idi.

Ama, Azerbaycan’ın o geçiş dönemindeki tecrübesizliklerinden istifade eden Ermenistan, hem Karabağ’ı ve hem de etrafındaki diğer şehirleri  ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin topraklarının yüzde 20’den, yani beşte birinden  fazlasını 1993-95’ler arasında işgal edivermiş ve 1 milyondan fazla insan, o perişanlık içinde Bakû’ya ve 150 bin kadar insan da, aradaki sınır olan Aras Nehri’nin  güneyindeki İran’a  sığınmıştı.. Ve Nahcivan ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki irtibat da, Aras’ın güneyinden, İran içinden  45 km.lik bir yolla sağlanıyordu.. Yani, Ermenistan, Azerbaycan’ı kıskaç içine almıştı..

(Ki, bu nokta göz ardı edilir ve İran’ın Azerbaycan’a sahip çıkmadığı söylenir, bazı çevrelerde.. Bu iddia gerçeği yansıtmamaktadır. Ama, o zamanlar, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin başkanı durumunda olan  Ebulfazl Elçibey , Amerika, Fransa ve diğer güçlerin de teşvikiyle, İran Azerbaycanı’nın da, Aras’ın güneyinin de Azerbaycan Cumhuriyeti’ne aid olduğu ve Büyük Azerbaycan’ın kurulacağı gibi sözleri  hiç bir diplomatik inceliğe dikkat etmeden telâffuz ediyordu..  Hattâ o sırada, İran Dışişleri Bakanı olan Ali Ekber Velâyetî, ‘İran Azerbaycanı’nın nüfusu 24-25  milyon;  Azerbaycan Cumhuryeti’nin nüfusu ise, 7 milyon kadardır. Bir birleşme sözkonusu olursa, kim kime katılır, büyük mü küçük parçaya; yoksa küçük parça mı büyüğe?’ diye konuşunca, durumun öyle sadece nutuk çekmekle olamıyacağı anlaşılmıştı. İşte o dönemler, Ermenistan’ın Karabağ’a iyice yerleştiği dönemlerdir..)

*

Daha sonra ise, Sûret Huseynof isimli bir ‘halk kahramanı’nın, Gence’den, kamyonlara binip,  tarafdarlarıyla Bakû’ya, Elçibey’i devirmeye gittiği sırada, Elçibey de makamını, Sovyetler Birliği döneminde yıllarca Azerbaycan Komunist Partisi Sekreterliği/ liderliği yapan Haydar Aliyev’e bırakarak, doğum yeri olan Nahcivan’ın Ordubad şehrine kaçmıştı..  Aliyev ise, hiç beklemediği anda Devlet Başkanlığı konumuna gelişinin şaşkınlığı içindeyken, Bakû’ya sığınan ve ‘qaçgın’lar dediği 1 milyon kadar insana, ‘Bir kurşun sesi eşittiiiz, hammınız (hepiniz) hemen qaçtıııız..’ demekten ileri bir şey yapacak durumda değildi.

Ermenistan bu durumlardan çok istifade etti ve 28 -29 yıl Karabağ’ı ve etrafını elinde tuttu.

*

Ama, Türkiye’nin bu duruma seyirci kalmaması dengeleri alt-üst etti ve nihayet, Azerbaycan güçlerinin, Ermenistan tahriklerine verdiği çok güçlü bir tepkiyle, Eylûl-2020’de başlayan ve  44 gün süren savaş sonrasında Ermenistan kesin-kes yenilgiye uğradı, beklenmeyen şekilde.. 

*

Bu noktada, Ermenistan yönetiminin, Karabağ Meselesi’nde Rusya’nın kendilerine bekledikleri desteği vermeyişinden dolayı rahatsız olduğu, resmî beyanlarının içinde gizli bir serzeniş halinde olsa bile, yine de seziliyordu.

Rusya ise, Kafkasya’da asıl ve son sözü kendisinin söylemesi gerektiği şeklindeki -eski- ‘büyük devlet kompleksi’ni bir kenara koymamakla birlikte, Türkiye’yle de karşı karşıya gelmemek dikkatindeydi.. Çünkü, Türkiye, eski Türkiye değildi ve NATO her ne derse, o denilenlere hemen, ‘Baş üstüne..’ demiyeceğini Erdoğan döneminde bütün dünyaya göstermişti..

Bu bakımdan, Ermenistan’ın ağır yenilgisiyle sonuçlanan 44 günlük Karabağ Savaşı sırasında Rusya, hem hâlâ büyük güç konumunda olduğunu hissettirmeye ve hem de Türkiye’yle karşı karşıya gelmemeye azâmî dikkati göstermişti..

*

Ama, Karabağ’da yaşayan ermeni halkının, Ermenistan ile bağı yoktu.. Tıpkı, Nahcivan gibi, onlar da asıl büyük parçadan uzak düştüklerini düşünüyorlar.. Ermenistan’a geçiş için, yaklaşık 25 km.lik ‘Laçin Koridoru’ vardı, ama, ‘44 günlük savaş’ sırasında Azerbaycan o yolu kesmişti.

Geçen hafta, Azerbaycan, Karabağ’daki Ermenilerin Ermenistan’la irtibat kurabilmesi için, Laçin Koridoru’ndan geçiş izni veren bir anlaşmayı imzaladı, Paşinyan hükûmetiyle.. Ve doğru da yaptı..  Çünkü, sivil halkın yolunun kesilmesi, iktisadî bakımdan o halkı daha bir sıkıntıya sokuyor. Ama, aynı durum Nahcivan halkı için de sözkonusu..

İşte o noktada, özellikle Amerika ve  Fransa’daki ermeni nasyonalist teorisyenleri, Ermenistan’ın, Zengizor Koridoru’nu açmamasını ısrarla istiyorlar.. Çünkü o durumda, ‘bu koridordan sadece Nahcivan değil Türkiye de faydalanacak.’ diyorlar..

Bu da yanlış değil elbette.. Çünkü, Türkiye, o zaman, Nahcivan’la arasında olan sınır  kapısından taa Bakû’ya kadar ulaşabilecek..

Ama, bunu sadece ermeni nasyonalistleri değil, geçen sene ölen ünlü Rus türkologu Jirinovsky de söylüyor ve ‘Türkiye, bizi güneyimizden taa Kırgıztan’a ve dolayısiyle de Çin’e kadar kuşatacak..’ diye Putin’in dikkatini bu noktaya çekiyordu..

İlginçtir, benzer bir yorumu İran’lı bazı stratejistler de yapıyorlar ve ‘Bizi Türkiye kuzeyden kuşatacak ve taa Orta Asya’ya kadar uzanacak..’ diye, bu koridorun açılmasına sıcak bakmıyorlar ve ‘Nahcivan’dan Azerbaycan Cumhuriyeti’ne İran üzerinden geçişte bir mesele yokken, böyle bir pürüz çıkarılmasın..’ diyorlar. 

Ermenistan’dan bazı stratejistler ise, ‘Ermenistan’ın varlığının, aslında Türkiye’nin Orta Asya ile birleşmesine,  bir coğrafî sed oluşturduğunu  ve kıymetlerinin bilinmesini’ istiyorlar..

Yani görülüyor ki, Zengizur Koridoru, sadece basit bir geçit ve yol olarak değerlendirilmiyor ve konuyu kaşımak isteyenlerin bir takım vehimler uyandırmaya çalışacakları uz ihtimal dışı olmadığı gibi, Azerbaycan Cumhuriyeti ile Ermenistan arasında bir askerî karşılaşmanın neler getireceğini kestirmek kolay değil... Çünkü, öyle bir durum, sadece bu iki ülkeylesınırlı kalmaz.

Nitekim, geçtiğimiz haftalarda Amerikan emperyalizminin Ermenistan’la ortak askerî tatbikat ve manevralar yapması, sadece Rusya’ya değil, bölgeyle ilgili herkese bir ‘gözdağı’ vermek mahiyetindedir de..

Herhalde, bu durumda, en mâkûl çözüm , Erdoğan Türkiyesi’nin son 3 yıldır devamlı vurguladığı gibi; ‘Türkiye, İran, Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ arasında ‘6’lı bir ‘Kafkas Bölgesi Ekonomik ve hatta siyasî dayanışma ve işbirliği’ kurulmasıdır..

*

Star