Bugün Mahçupyan vd.nin (ve diğerleri) "değişim" kavramı üzerinde duracağız.

Gündelik politikadan medya diline, sosyal ve iktisadi hayatın tanziminden küreselleşmenin domine ettiği uluslar arası ilişkilere kadar "değişim" sihirli bir kelime olarak kullanılır. Değişimi sihirli, etkili ve cazip kılan ilk sebep insanın, Allah'tan başka hiçbir şeyin ve varlığın baki olmadığı ve her şeyin, varlık mertebelerinin, bu arada beşeri toplumsal hayatın değişiyor olması hakikatidir. İkinci sebep can sıkıntısı, yenilik arayışı ve değişime olan kuvvetli eğilim, bu dünya hapishanesinden çıkıp asıl ait olduğumuz yurda duyduğumuz derin ontolojik özlem ve iştiyakın çeşitli biçimlerde tezahürüdür.

Maddi hayatın formlarına indirgenmiş değişim kuramlarının değeri sorgulamalara açıktır, çünkü sosyoloji kitaplarını dolduran değişim teorilerinin tamamı arazda olanla sınırlıdırlar; asıl değişim Molla Sadra'nın gösterdiği üzere "cevherde değişim" olup, bu içten gelen bir arzu, iştiyak ve sürekli bir hareket ve kemali hedefleyerek vuku bulur. Varlık yapısı itibariyle eşya dünyası bu türden ahlaki bir değişimi yaşarken, sadece insan ve onun kurduğu toplumsal ilişkiler bundan inhiraf edebilir.

Mahçupyan vd. tarihsel ve toplumsal durumların hep değiştiğini söylerler. Ne varki düşünce dünyalarında bu gerçekte bir tür paradoksu içinde barındırarak bir sabite olarak kullanılmaktadır. Arap şairi "değişmeyen tek şey değişimdir" der, bunu Müslüman düşünürler doğrular, ama baki olan Allah'ın varlığını ve Nesefi'nin 'Hakaiku'l eşya-i sabitetün' dediği eşyanın sabit hakikatini istisna ederler. Bu istisna olmasaydı, değişimin kendisi mutlaklaştırılmış olurdu.

"Tarihsel ve toplumsal ilişkiler" sürgit değişir. Pekiyi bu kesintisiz, zorunlu ve emredici değişimi sağlayan özne kimdir? Modern sosyal bilimler ve şimdi küreselleşme bize sadece belirsizliği işaret ediyor. Aydınlanmanın iktisatçıları gibi bugünküler de, "gizli el"i işaret ediyorlar. "Gizli el", aslında "görünmez güç" olarak şimdi "piyasa" bağlamında hükmünü icra etmektedir. "Küreselleşen dünyada", "değişimin yaşandığı toplumda" dendiğinde akan sular durur. Ama sorunun cevabı belirsiz: Kim değiştiriyor? Bu konuda bize modernlerin söyleyebileceği yegane şey, sosyal bilimlerin arkasına sığındığı 'tarihsel ve toplumsal durumlar'dır ki, bunun Hegel'in dilindeki tercümesi "İnsan tarihsel ve toplumsal çevrenin ürünüdür" cümlesidir.

Biliriz ki tarihsel ve toplumsal durumlar, mahiyetleri itibariyle arazdırlar, yansımaları maddi ve ekonomiktir. Fiili materyalizmin hükümferma olduğu küresel kapitalizmde sosyal, dinsel, kültürel, geleneksel ve politik yapılar bunların etkisinde değişirler. Şu halde burada Marx'ın değişimi 'üretim araçlarının değişimi'ne indirgediği materyalizmin yumuşatılmış versiyonundan başka Batı cephesinde yeni bir şey bulamıyoruz. Mahçupyan, bize dini hükümlerin sonuçta dindar bireyler tarafından yorumlandığını, bireylerin de tarihsel ve toplumsal durumlar etkisinde dini yorumladıklarını, şu halde değişmez evrensel ve ebedi hüküm ve hakikatlerin olmayacağını, bireyle beraber dinin de değiştiğini söylerken tam da bu noktadan hareket etmektedir.

Bu değişim teorisinin üçüncü ayağı, "zorunlu" olmasıdır. Buna "modern cebriyecilik" diyebiliriz. Yani şahısların ve toplumların iradesi üstünde hükmünü icra eden mücbir sebepler, güçler var, bunlar yasalarını bir 'kader' olarak insana empoze etmektedirler. İşte bu "zamanın ruhu"dur. Eğer bu böyleyse -ki elbette değildir- zamanın ruhunun bizatihi kendisi ataerkildir.

Mahçupyan, Taha Akyol vd. müjde veriyorlar: "Değişen dünya"da Müslümanlar muhafazakarlaşarak modern hayata katılıyor, kente ait oluyorlar ve bireyselleşiyorlar. Mesela kadın evin dışına çıkıyor, geleneksel, dine ait ataerkil kültür kırılıyor. Bu süreçte Müslümanlar bireyselleştikçe sekülerleşiyorlar. Zaman içinde İslam dini, Hıristiyanlık gibi izafi, özel ve marjinal alana çekilecektir. Bu kaçınılmazdır.

Biz şunu söylüyoruz: Değiştiren irade sahibi insan (belirleyen); değişen tarihsel ve toplumsal durumlardır.

ZAMAN