Tanzimat romanlarında modernleşmeyi temsil eden karakterlere ilişkin bazı kuşkulardan söz edilebilir.

Verili okuma, modernleşmenin 'alafranga züppe' veya 'aşırı Batılılaşmış' karakterler üzerinden yapıldığını gösteriyor: 'Bihruz Bey Sendromu,' Tanzimat romanında modernleşmenin tipiğidir;- Felatun Bey de, Ali Bey de, Meftun Bey de, Bihruz sendromunun varyantları olarak okunmuşlardır- ve okunuyorlar da!

Kuşkusuz, asıl üzerinde durulması gereken, Tanzimat dönemini 'üst sınıf erkeklerin Batılılaşması'nın, 'alafranga züppeler' dışında ürettiği 'tip'lerin, romanlarda niçin 'görünmediği' ya da 'görünmez kılındığı' sorunudur. Dolayısıyla soru şudur: 'Tanzimat'la gerçekleşen Batılılaşma sürecini, 'alafranga züppe' tiplerin temsil ettiğini öne sürmek doğru mudur?' Zira, 'üst sınıf erkekler' açısından Tanzimat Batılılaşmasının tipiği, bu romanın Şerif Mardin'in deyişiyle 'aşırı Batılılaşmış' 'alafranga züppe' karakterleri değil, bizzat bu romanların yazarları olan 'üst sınıf erkekler'dir;- Tanzimat'ın Batılılaşmış (ama aşırıya gitmemiş) tipik kimlikleri: bizzat Namık Kemal, bizzat Recaizade, bizzat Ahmed Midhat Efendi!

Evet, ama sadece bu kadar da değil! Tanzimat modernleşmesi, Bihruz karakterine tekabül eden Mahşer Midillisi Kâmil Bey gibi gerçek alafranga züppelerle, Tanzimat'ın entelektüel tarihini temsil eden gerçek kimlikler [Namık Kemal, Recaizade, Ahmet Mithat Efendi vb.] dışında, farklı bir tip daha öne çıktığını gösteriyor- ki, bu tip'ler de Tanzimat romanlarında görünmez kılınan kimliklerdir: 'Dandy'ler!

Nurdan Gürbilek, 'Dandies and Originals: Authenticity, Belatedness and the Turkish Novel' [The South Atlantic Quaterly, 102:2/3] başlıklı makalesinde, 'Araba Sevdası'nın Bihruz Bey'ini, 'aristokrat' ve 'dandy' olarak niteler ve 'dandy' ile 'snob'u ['züppe'] eşanlamlı olarak kullanır. 'Dandy' ve 'snob'u tanımladığı bir dipnotta, Gürbilek, "Türkçede züppe kelimesinin hem 'snob' hem de 'dandy" için kullanıldığını; züppeliğin genel olarak, kaba bir taklidçilik ['blatant imitation'], 'üstün' öteki'ye ['superior' other] özenmek ve 'aşağı' saydıklarını hor görmek anlamına geldiğini; buna karşılık 'dandyisme'in, 'kişisel görünümüne abartılı özen gösteren ve dünyaya soğuk bir kayıtsızlıkla bakanlar' için kullanıldığını bildirir. Gürbilek'e göre Bihruz, hem Batılılaşmış bir dandy hem de bir züppe'dir [snob]. Gürbilek, aynı dipnotta, 'dandyizm' ile 'snobizm' arasında anlamlı bir fark öngörmediğini de söylemektedir. Oysa, Osmanlı [Tanzimat] modernleşmesi, Bihruz karakteriyle temsil edilen Mahşer Midillisi Kamil Bey benzeri alafranga züppeler ürettiği gibi, Halil Şerif Paşa gibi dandy'ler de üretmiştir ve Halil Şerif Paşa'nın bir dandy olarak, Bihruz örneği alafranga züppelerle en küçük bir benzerliği yoktur. Dahası, Gürbilek'in, alafranga züppeler bağlamında hiç değinmediği [ve Ahmed Mithat Efendi'nin 'Felatun Bey'le Rakım Efendi'de sorunsallaştırdığı] 'gösterişçi tüketim'in, Şerif Mardin'in de zannettiğinin aksine, Bihruz sendromu taşıyan züppelerin değil, dandy'lerin belirleyici özelliği olduğunu vurgulamak gerekiyor.

Michel Haddad, Halil Şerif Paşa üzerine yazdığı biyografide, Paşa'yı bir 'dandy' olarak betimlerken, 'gösterişçi tüketim'in nelere vardığını ve bu tavrın, Gürbilek'in de belirttiği gibi, 'üstün' Öteki'ye özenmekle ne kertede ilişkisi olduğunu gösterir. Haddad'ın ifadesiyle, Fransa'da, 'İkinci İmparatorluk dönemindeki kusursuz bir Batılı aristokrat imajı'nı [vurgu benim H.Y.] edinebilmek için resim koleksiyonu yapan, yarış atları satın alıp yarıştıran, kumar oynayan ve büyük şölenler veren bir dandy'dir Halil Şerif Paşa;- tıpkı Lord Seymour ya da Bryan Brummell gibi! Dandy'ler, Walter Benjamin'in 'Pasajlar'daki ifadesiyle, [Benjamin] 'dünya ticaretinde lider konumunda olan ingilizlerin yarattıkları bir tipti[r] ve bu tip, dünya ticaretini elinde tutan borsacılarla tüccarlar arasındaki çelişkiden türe[miştir] ve elbette, Osmanlı toplumunda bu sınıfsal konuma tekabül eden 'sahih' bir dandy karakteri yoktur. Halil Şerif Paşa, sahih olmayan bir dandy'dir.

[Bu konuya devam edeceğim.]

ZAMAN