Peren Birsaygılı Mut/Fokusplus

Amerikan Siyonizmi ve Richard Gottheil

1914 senesinde, Amerika’daki Jewish Publication Society isimli yayınevi tarafından Siyonizm isminde bir kitap yayımlanmıştı. 250 sayfalık bu kitap, Siyonist hareketin doğuşundan 1. Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar olan gelişimini anlatıyordu. Yazarının en büyük amacı ise, Siyonist hareketi Amerikan okuyucularına tanıtabilmekti. Ona göre, başlangıçta Siyonist harekete şüpheyle yaklaşan Amerikalılar, zamanla anlamaya ve daha fazla destek olmaya başlamışlardı. O nedenle, Yahudilerin Filistin’de bir yurt edinme arzusunu anlatmak istemişti. Yahudilerin kendi yurtlarında bir araya gelme hayalinin ne kadar eski olduğunun altını çizmek için de Tevrat’tan ve Orta Çağ boyunca süregelen teolojik ve kültürel düşüncelerden örnekler vermişti. Bir yandan da Basel’de gerçekleştirilen Siyonist kongrelerin önemine değinmiş ve Teodor Herzl’in liderliğinden bahsetmişti. 

Kitabın yazarı Richard James Horatio Gottheil, 1862 senesinin Ekim ayında, İngiliz Sanayi Devrimi’nin merkezlerinden olan Manchester’da dünyaya gelecekti. Şehir, sanayileşmenin etkisiyle açılan pamuk fabrikalarıyla meşhurdu ve bu yüzden “Cottonopolis” yani “Pamuk Şehri” olarak da biliniyordu. Aynı zamanda limanı ve demir yolu ağları sayesinde ticari açıdan da önemli bir merkezdi. Elbette Yahudi toplumu da şehirdeki göç dalgası nedeniyle gittikçe büyümekteydi. Daha iyi ekonomik şartlara sahip olmak isteyen Yahudiler, Manchester gibi sanayi şehirlerine gidiyorlardı. 1858 senesinde, Manchester Great Synagogue (Büyük Manchester Sinagogu) isimli bir sinagog açılmıştı. Ve şehirdeki Yahudilerin sayısı, kısa sürede birkaç bini bulmuş, Yahudi çocuklar için özel okullar kurulmaya başlamıştı.   

Gottheil’in babası Gustav Gottheil, dönemin tanınmış hahamlarından birisiydi. Aynı zamanda Yahudi duaları ve ilahileri de yazan, oldukça aktif bir figürdü. 1873 senesinde, ailenin önünde bambaşka bir sayfa açılacaktı zira Gustav Gottheil, New York'taki en büyük reform tapınağı olan Temple Emanu-El'de yardımcı haham olarak çalışması için bir davet almıştı. Daveti derhal kabul ederek, o sırada 11 yaşında olan oğlu Richard’ı ve ailesini yanına alarak Amerika’ya taşınmıştı. Baba Gottheil, kısa bir süre sonra baş haham olacak ve Amerika'daki en tanınmış ve tartışmalı reformcu Yahudi liderlerinden biri haline gelecekti.  

Bu arada oğlu Richard da 1881 senesinde New York'taki Columbia Üniversitesinden mezun olmuştu. Babasının haham olma yönündeki teklifini reddederek, Berlin, Tübingen ve Leipzig'in büyük üniversitelerinde Semitik diller ve kültür üzerine çalışmayı tercih etmişti. Ve 1886 senesinde doktora derecesi aldıktan sonra mezun olduğu Columbia Üniversitesine dönerek, yeni kurulan Yahudi Edebiyatı Kürsüsü’nde Semitik diller profesörü olmuştu. İçine kapalı bir akademisyen olarak tanınıyordu, fazla sosyal birisi değildi. Ancak durmaksızın çalışmaya devam ediyor, New York’taki Yahudi Din Okulları Birliği kuruculuğu gibi pek çok iş yapıyordu.    

Baba oğulun çalışmalarını tartışmalı hale getiren noktaların başında, Amerikan Ortodoks Yahudiliğinin ikisinin aksine yeni doğan Siyonist harekete şüpheyle yaklaşıyor olmasıydı. Onlara göre Siyonizm, Tanrı'nın nihai kurtuluş vaatlerine ihanet ediyor ve Mesih'in gelişini inkâr ediyordu. Ayrıca Siyonistlerin, kendilerine Yahudilerin liderliği yetkisini vermeye hakları olmadığını söylüyorlardı. Richard’ın babası Gustav Gottheil’in, 1897 senesinde İsviçre'nin Basel kentinde düzenlenen ilk Siyonist kongreye katılması, aralarındaki ayrılığı daha da belirginleştirmişti. Baba Gottheil, Theodor Herzl'in çağrısına Amerika’dan yanıt veren ilk Yahudi’ydi. Oysa sinagoguna gidip gelenlerin çoğu, Siyonizm’i hiç de güven verici bulmuyorlardı.

Bütün bunlar yaşanırken, Theodor Herzl’in “Der Judenstaat" (Yahudi Devleti) kitabının ünü de kısa sürede Atlantik Okyanusu’nu aşmış ve Amerika’da etkisini göstermeye başlamıştı. Hızla genişleyen Siyonist düşüncenin, itibarlı ve liderlik vasfına sahip bir Yahudi öndere ihtiyacı vardı. Gustav Gottheil artık yaşlanmıştı ve sağlık sorunları yüzünden bu sorumluluğu üstlenemezdi. Bu yüzden oğlu Richard daha uygundu. Richard Gottheil, bu esnada Columbia Üniversitesinde Doğu Dilleri Profesörü ve New York Halk Kütüphanesi’nin Doğu Bölümü Başkanı’ydı. Aynı zamanda Funk& Wagnall’s Yahudi Ansiklopedisi’nin Yayın Kurulu üyesiydi ve ansiklopedi için kapsamlı bir Siyonizm maddesi yazmıştı. Tanınmış bir akademisyen, yazar ve Yahudi entelektüel olarak saygı gören bir isimdi. Amerikan toplumundaki bu saygın konumu, Siyonizm’in meşrulaştırılması için biçilmiş kaftandı.   

Richard Gottheil, her ne kadar münzevi bir akademik hayatı tercih ettiğini söylese de artık aktif bir figür haline gelmişti. Basel’deki 1.Siyonist Kongre’den birkaç ay sonra New York’ta kurulan Amerikan Siyonist Cemiyetleri Federasyonu’nun başkanlığına da o seçilecekti. Herman Rosenthal ve Joseph T. Bluestone ise başkan yardımcıları olmuşlardı. Gottheil, cemiyetteki çalışmalarına başlar başlamaz, önce 28 Ağustos 1898 günü yine Basel’de toplanan 2.Siyonist Kongre’ye katılacak ve Theodor Herzl ve Max Nordau ile dostluk kuracaktı. New York’a döndükten sonra ise İngilizce yayınlanan ilk Siyonist dergi olan The Maccabean’ı kurmak için kolları sıvayacaktı.  

Basel’deki 2. Siyonist Kongre’nin ardından, 1899 ve 1903'te yine Basel'de toplanan ve 1900'de Londra'da gerçekleşen diğer Siyonist kongrelere de muntazam biçimde katılacaktı. Dostluk kurduğu Theodor Herzl, Max Nordau ve David Wolffsohn gibi Siyonist liderlerin derin bir hayranıydı. Bu esnada Jewish Encyclopaedia’da yazdığı Siyonizm başlıklı makalesi, Amerikan okuyucular için hareketin bugüne kadar olan ilk kapsamlı kroniği idi. Ve bu makaleyle yarattığı etkiyi, gazete ve dergilerde yazdığı pek çok başka yazıyla güçlendirmişti. Bu arada Kudüs’e seyahat etmiş, hatta 1909-10 yıllarında Kudüs'teki Amerikan Arkeoloji Okulu’nun sorumluluğunu üstlenmişti.  

Gottheil, bu arada Siyonist harekete karşı olan hahamlarla da yoğun tartışmalara girmiş ve çok sayıda kitap kaleme almıştı. Eserleri arasında şunlar vardı; "Yahudi Sorunu: Siyonizm" (1899); "Federasyonlar ve Kongre" ve "Beşinci Siyonist Kongre" (1902) "Britanya Doğu Afrikası ve Siyonizm", "Filistin’in Özgür Hayatı" (1910).  Ancak onu, Siyonist edebiyat açısından unutulmaz kılacak olan asıl eseri, 1914 senesinde kaleme aldığı Siyonizm kitabıydı. Kitabın başına, ona duyduğu hayranlığın nişanesi olarak Teodor Herzl’in bir fotoğrafını da koymuştu.   

1912 yılına gelindiğinde, Amerikan Siyonizmi’nin üye sayısı sadece 10 bine ulaşmıştı. Oysa Amerika’daki Yahudi nüfusu neredeyse 2,5 milyondu. Her ne kadar Siyonizm’e sempati duyanların sayısı çok fazla olsa da Yahudiler genelde bu harekete katılmaktan kaçınıyorlardı. Ancak Gottheil yazdıklarıyla, gittikçe büyüyecek bir desteğin ilk fitilini ateşlemişti artık. Ve 1918 senesinde, ileride İsrail’in ilk devlet başkanı olacak Chaim Weizmann ile birlikte, Siyonizm’in tarihine dair bazı görsel materyaller de içeren Siyonizm ve Yahudi Geleceği adlı bir kitap daha yazacaktı. Londra’da Siyonist Örgüt tarafından yayımlanan bu kitabın Balfour Deklarasyonu’ndan hemen sonra yayımlanması planlanmış ve öyle de yapılmıştı.   

Ancak Büyük Filistin İsyanı’nın çıktığı 1936 senesinde ölen Gottheil’in asıl ünü Siyonizm kitabı üzerinden olmaya devam edecekti. Zira bu kitap, Siyonizm’i anlatan ilk İngilizce kitaptı ve aradan uzun yıllar geçmesine rağmen sadece akademik çevrelerde değil halk arasında da en önemli kaynak olma özelliğini daima koruyacak ve Siyonist edebiyatın klasikler arasına girecekti.