Lisanu’l-Arab’ta Ümminin kitabî bir eğitim almamış halde yani anasından doğduğu gibi olan kimse olduğu ifade edilir. Ümmi yaz(a)mayan kişidir. Yazma sonradan kazanılan bir şeydir (İbn Manzur, XII: 34). Kur’an’ın Hz. Peygamber (s)’in ümmiliğinden söz etmesi (Araf, 7: 157) ile sözlükteki bu tanım birleştirilerek -biraz da Kur’an’ın mucize oluşu bağlamında- Rasulullah’ın okur-yazarlıktan uzak bir kişi olduğu ifade edilmektedir. Bu yazıda onun ve toplumunun “ümmi” oluşunun okur-yazarlıktan uzak olup olmamakla ilişkisi üzerinde duracağız.

Ümmiler semavi bir kitabı olmayan topluluklara mensup kimseler tanımlamak için de kullanılmaktadır. Isfahani de Ferra’dan naklen Arapları böyle nitelemektedir. Buna benzer genellemelere tarihten şu örnekleri verebiliriz: Romalılara göre, kendilerinin dışındaki topluluklar vahşi insanlar anlamında barbar idi. Araplar Arap olmayanlara; konuşma bilmeyen, dili anlaşılmaz, derdini anlatamaz kimse anlamında acem derlerdi. Yahudiler de kendileri dışındakilere, “kendilerine Allah’tan kitap indirilmemiş kimseler” anlamında “ümem” demişlerdir (Câbirî, 2011: 92, 106, 94).

İbn İshak’ın aktarımına göre, Peygamber’in büyük dedesi Kusayy b. Kilâb ve ilk kuşak dedesi Abdülmuttalip b. Hişam da okur-yazardır. Abdülmuttalip delikanlılık çağına gelen on çocuğundan birini Kâbe’nin önünde kurban edeceği sözünü vermesinin ardından ona bu nasip olunca durumu çocuklarına anlatır ve kura çekmek için onlara, “Her biriniz birer çubuk alın ve üzerine isminizi yazıp bana getirin.” der. Bu olay gerçekten yaşanmış ise Peygamber (s)’in dedesi zamanında bile insanların okur-yazarlığın olduğu söylenebilir. Hz. Muhammed’in Hatice’nin ticaretini yürütürken okuma yazma bilmemesi olacak gibi değildir (Câbirî, 2011: 96, 97). Uluslararası bir ticaret sözlü taahhütlerle bir yere kadar devam eder.

Buhari’de mevcut Hz. Ayşe rivayetinde Rasulullah’a ilk vahiy geldiğinde onun vahiy meleği Cebrail’e “Ben okuyan değilim.”  (مَا أَنَا بِقَارِئٍ‏) dediği aktarılmaktadır (h. 1422, I: 7). Bu rivayet, vahyin “yazılı inmediği” dikkate alındığında pek anlamlı görünmemektedir. Çünkü onun vahyi ezberden okuması istenmektedir. Bu tür bir nakli okur-yazar olmayan birisi de kendisine/insanlara okuyabilir.

Yukarıdaki “Ben okuyan değilim.” şeklindeki nakilden farklı olarak Taberi’nin Tarihü’l-Ümem adlı eserinde Hz. Peygamber (s)’in Cebrail’e “Ne okuyayım?” (Mâ aqra?) ve yine “Neyi okuyayım?” (Mâzâ aqra?) dediği de belirtilmektedir. Mâzâ aqra ifadesini soru anlamı dışına çekmek olanaksızdır. Buna göre Peygamber (s)’in Cebrail’e verdiği yanıt okuma bilmediğini ifade etmeye değil, neyi okuması gerektiğini bilmeye yönelik bir sorudur (Câbirî, 2011: 88-89, 90). Taberi’nin Hz. Peygamber’in Cebrail’e sorduğuna dair iki aktarımının -Buhari’ninkine kıyasla- Hz. Muhammed-Cebrail diyaloğunda geçme ihtimali daha yüksektir.

Peygamber (s) döneminde okur-yazarlığa işaret eden başka bir nakle göre, Hz. Peygamber Hz. Ömer’i görür ve ‘Nedir o (elindeki)?’ diye sorar. O da, ‘Tevrat’ın bir bölümü.’ diye cevap verir. Yine diğer bir nakle göre, Hz. Ömer Kur’an okuduğunu duyduğu kız kardeşi ve eşinin yanına geldiğinde kız kardeşi Fatıma, yazılı sayfayı alıp koynuna gizler (Câbirî, 2011: 96). Buhari’nin İbn Abbas’tan yaptığı nakle göre Peygamber (s) vefatı sırasında bir şeyler yazmak için kâğıt kalem istemişti (h. 1422, VII: 120).

Yukarıda söz ettiklerimizden anlaşıldığı kadarıyla Mekke’de sözlü kültüre göre daha zayıf olan okur-yazarlık Rasulullah döneminde ve hatta öncesinde Mekke toplumu tarafından bilinmeyen bir şey değildi. Ayrıca vahiy geldikten sonra Peygamber (s)’in okur-yazar olmadığına ilişkin kesin bir delil yoktur (Ankebut, 29: 48). Peki, bu durumda şu iki ayeti nasıl anlamalıyız: “Onlar, yanlarındaki Tevrat ve İncil’de vasıflarını yazılı buldukları o ümmî nebi olan peygambere tâbi olanlardır. O (peygamber), onlara iyiliği emreder, onları kötülükten sakındırır. De ki: Ey insanlar! Şüphesiz ki ben sizin hepinize, göklerin ve yerin hükümranlığı kendisine ait olan, kendisinden başka hiç bir ilâh olmayan, hayat veren ve öldüren Allah’ın gönderilmiş elçisiyim. O halde Allah’a iman edin. Allah’a ve kelimelerine iman eden ümmî nebi olan elçisine de iman edin ve ona uyun ki, doğru yolu bulmuş olasınız.”(Araf, 7: 157-158). Rasulullah dönemi öncesi ve sırasında okur-yazarlığın varlığını gösteren nakillerimiz doğrultusunda bu iki ayetten anlaşılan, Peygamber (s)’in okur-yazar olmadığı değil Kur’an inmeden önce onun Tevrat ve İncil türü Allah’tan indirilen herhangi bir kitap okuma-yazma etkinliği içinde olmadığıdır. Benzer şekilde “Kitaplı bir toplum” denecek kadar Mekkelilerde –içlerinde kendilerini Hz. İbrahim’e atfedenler olsa da- vahyin izine rastlanmamaktadır.

En doğrusunu Allah bilir.

***

Buhari, İsmail Ebu Abdillah (ö. h. 256), Sahihu’l-Buhari, 9 c., Daru Tavki’n-Necat, Beyrut, h. 1422.

Câbirî, Muhammed Âbid, Kur’an’a Giriş, (çev: Muhammed Coşkun), 2. bs., Mana Yay., İstanbul, 2011.

İbnu Manzur, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn, Lisânu’l-Arab, 15 c., Daru Sadır, Beyrut, h. 1414.