19. yüzyıldaki örnek mücadelesi ve düşünce çizgisiyle 20. yüzyıl İslami hareketlerinin perspektifini güçlendiren büyük ıslah önderi ve dava adamı Cemaleddin Afgani hakkında Sibiryalı Müslüman düşünür Abdürreşid İbrahim'in 1930'lı yılların başında Kahire'de Müslüman Gençlik Derneği'nde Afgani'yle ilgili verdiği konferans metnini Prof. Dr. Salih Samarrai, 21.07.2010 tarihinde Timeturk Haber Sitesi'nden bizlere ulaştırdı. Aşağıda Samarrai'nin konferans metni ile ilgili giriş yazısından sonra, İbrahim'in konferans özetini yayınlıyoruz:

Ön Not:

Ünlü gezgin Şeyh Abdürreşid İbrahim Hicri 1349 yılında Kahire'de Müslüman Gençlik Derneğinin konferans salonunda Üstat Cemalettin Afgan hakkında bir konuşma yaptı.

Japonya'da İslam'ın yayılmasının öncülerinden olan Abdürreşid İbrahim, Asya'nın kuzey doğusunda yer alan Rusya'nın Sibirya bölgesinde (Hicri1267 /Miladi 1851) dünyaya geldi. Küçük yaşta Peygamber efendimizin Medine'sine yerleşip ilk eğitimini orada aldı. Sonra deneyimli siyasetçi Mithat Paşaya katıldı. 40 yaşlarında büyük reformcu Cemalettin Afgani ile görüştü, onu yakından tanıma fırsatını buldu.

Abdurreşid İbrahim, Sibiryalı bir davetçi ve gezgindir. Dünyanın birçok bölgesini gezdi. Türkiye ve Medine'de ikamet etti. 1911 yılında Libya'da Tarblusgarb savaşına katıldı. Sibirya, Orta Asya, Japon, Kore, Çin, Singapur, Hindistan, Hicaz ve Şam bölgesini gezdi. Bu seyahatlerini 1911 yılında 2 ciltlik kitap halinde Âlemü-i İslam (İslam Dünyası) adıyla yayımlandı.

Kitap Osmanlıcadan Arapça'ya da tercüme edildi. Merhum Dr. Abdülvehhab Azzam bu kitap hakkında: "Şeyh Abdurreşid'in bu kitabı, İbn-i Batuta'nın seyahatnamesinden daha önemlidir" diyordu.

1909 yılında Japonya'yı ziyaret edip 6 ay kalır. Onun vasıtasıyla bölgenin ileri gelenlerinin çoğu Müslüman olur. 1934'de tekrar Japonya'ya dönüş yapar ve 1944'te Japonya'da vefat eder. İkinci Japonya ziyaretinden önce Mısır'ı ziyaret edip ve bu konferansı Kahire- Müslüman Gençlik Derneğinde verir. Konferansta Seyit Cemalettin Afgani ile ilişkisini ve tanışmasını anlatır.

Ben 30 yıl önce merhum Hammed Selifih'in yanında bulunan bir kitapta bu makaleyi okumuştum. Makalede dikkatimi çeken şey, o günkü Japonya imparatoru Mej'i'nin, Osmanlı sultanlarından Sultan Abdülhamid'e bulunduğu talebiydi. Mej'i Japonya'ya, Japonlara İslam'ı öğretip anlatacak Müslüman âlimler göndermesini ister. Sultan Abdülhamid Seyit Cemalettin Afgani ile konuyu istişare eder. Afgani şöyle der; "Ey Sultan hazretleri, eğer Japonya'ya bu âlimleri gönderirsen bunlar ancak Japonları İslam'dan uzaklaştırırlar. En iyisi şimdilik ona güzel bir hediye gönder, sonra uzman âlimleri yetiştir ve onları Japonya'ya gönder."

Bu paragraf benim aklıma takıldı ve ben 30 yıl boyunca hep bu belgeyi aradım. Sonunda El Ezher Üniversitesinde ders veren Şeyh A.Rahman Hasan, söz konusu belgeye (Müslüman Gençlik Derneği Konferanslarından Seçmeler) Şeyh Muhibuddin el-Hatib'in kaleme aldığı eserde rastlıyor. (El-Matbaatu's Selefiyye, Sh. 20 ile 30 arası, Hicri 349, Kahire.)

Sonra El Ezher Üniversitesi mezunu Mısırlı Dr. Hişam, bu belgeyi bilgisayara aktarıp bana e-mail yoluyla gönderdi. Allah ondan razı olsun ve onu mükâfatlandırsın. Bu belge, aşağıdaki nedenlerden dolayı önemlidir:

1. Seyyid Cemaleddin Afganî'nin hayatının bir bölümüne ışık tutar.

2. Japonların İslam'a olan ilgileri.

3. Şeyh Abdurreşid İbrahim'in yaşantısından kesitler sunar.

Umarım dünyanın her yerinde bulunan Müslüman düşünür ve davetçiler bu belgeden istifade ederler.

Niyet şüphesiz Allah'ın rızasını kazanmaktır.

İşte aşağıdaki konuşma, Abdürreşid İbrahim'in irticalen verdiği konferansın bir özetidir.

Prof. Dr. Salih Samarrai / TİMETURK

 

Seyyid Cemaleddin Afganî  / Abdürreşid İbrahim

Kardeşlerim,

Hicri 1310 yılının Şaban ayının (Şubat 1893 Miladi) başlarında İstanbul Beşiktaş'taki Sultan Abdülhamid Camiinin kapısındaydım. Orada ayakta birbiriyle konuşan iki adam dikkatimi çekti.

Bunlardan birisi daha önce tanıdığım üstad Abdullah en-Necdi idi (Kral Abdülaziz es-Suud'un amcası). Diğerini ise tanımıyordum. Fakat, bilinmeyen bir kuvvet beni onlara doğru çekti.

Onlara yaklaşıp selam verdim. Tanımadığım üstad benim doğum yerimi sordu. Ben de "Sibirya" dedim. Aynı anda öteki üstad da sordu. Tekrar "Sibirya" dedim. Sonra geldiğim yeri sordular, "Sebram" dedim ve o esnada ezan okunmaya başladı. Biz de namazdan sonra aynı yerde buluşmak üzere ayrılıp camiye girdik.

Ben namazı kılıp üstadı beklemek üzere dışarı çıktım, o da çıktı ve onu bir araba bekliyordu. Diğeri misafiri uğurladıktan sonra beraber arabaya binip evine gittik. Yolda yaşımı sordu ve ben kırktan fazlaydım.

Çok güzel ve nurani bir yüzü vardı ve iki sefer beni kucakladı. Eve ulaşınca kapıcıya gün boyunca kimsenin yanımıza girmesine izin vermemesini söyledi. Israr eden olursa en az iki saat beklemesini söyledi.

Bana bir çay söyledikten sonra Rusya'nın siyasi durumu hakkında sorular sordu. Kaçamaklı cevaplar veriyordum. Çünkü o ana kadar onu tanımıyordum. Bana: "Sen bir zamanlar şeriat mahkemesinde üye ve müftü değil miydin?" diye sordu.

İçimden: "Bu kim acaba?" dedim. Beni tanıyor ve benim hakkımda her şeyi biliyor. Bu düşüncelere dalmışken: "Cemaleddin Afgani'yi duydun mu?" diye sordu. Ben de: "Evet" dedim. "İşte ben oyum" dedi. Elini öptüm o da bir kez daha beni kucakladı. Sanki içim bir nurla doldu ve dilim açıldı. Başladım anlatmaya. Rusya'nın siyasi durumundan, dini durumundan, Kur'an-ı Kerim'in bazı ayetlerini nasıl örtbas ettiklerinden. Bunun üzerine: "Onlardan intikam alacağız" dedi ve iki saat boyunca onunla sohbet ettik.

Ondan sonra üstad Seyyid Abdullah Nedim el-Mısrî bize katıldı. Ve beni üstada tanıtmak istedi, üstad da: "Tanıyorum, o bize faydalı olacaktır" dedi. Üstad bana: "Rusça biliyor musun?" diye sordu. Ben de: "Evet" dedim. "Ne güzel, ne güzel" dedi. Âdetiydi, sevinince bu kelimeyi kullanırdı. Üstaddan dehşete düştüğüm durum buydu o hem beni tanıyordu hem de hakkımda her şeyi biliyordu.

Sonra: "Rusça gazeteleri okuyor musun?" diye sordu. Ben de: "Hayır, okumuyorum, çünkü param yok" dedim. "Ben parasını veririm, sen yeter ki okuyup içindekileri bana aktar" dedi. Sonra üç gazeteye abone oldum. Periyodik olarak buluşup gazetelerin özetini ona anlatıyordum.

Şimdi de üstadda gördüğüm bazı durumları size anlatacağım.

İMANI

Üstad Afganî, kuvvetli bir imana, sarsılmaz bir inanca sahipti. İmanı, Hz. Ebu Bekir'in imanı gibiydi, sürekli hak olanı haykırırdı. Kınayıcıların kınamasından korkmazdı. Kral ve padişahlardan hiç çekinmezdi.

Buna bir kanıt olarak şu olaya kulak verelim. Bazı ilim erbabı her gün onu ziyarete gelirdi. Bir gün onun yanında otururken Alican Efendinin talebelerinden iki talebe gelerek: "Efendim iman hakkında ne düşünüyorsunuz. Azalıp, çoğalır mı?" diye sordular. Onun cevabı ise şöyle oldu: "Köylerde ve kırsallarda değişmez; ne azalır, ne çoğalır. Ancak şehirlerde insanın imanı her saatte bir değişir; çoğalır ve azalır, özellikle de etrafında insan tipli şeytanlar olunca. Tıpkı Sultan Abdülhamit'in imanı gibi." (Buna söylerken her an casusların her yerde olabileceğini biliyordu).

Üstad, sohbetlerinde sürekli Hz. Peygamberin sahabelerini sözlerinden daha fazla uygulamalarıyla eğittiğinden bahsederdi. İşte, üstad Afganî, Hz. Peygamberi bu şekilde kendisine örnek alırdı, "imanın kuvvetli, azmin sarsılmaz olmalı" derdi ve çoğu zaman bu ayeti kelimeyi okurdu: "Yoksa sen onlardan bir ücret mi istiyorsun, rabbinin mükâfatı çok daha değerlidir. O rızık verenlerin en hayırlısıdır, aslında sen onları sırat-ı müstakime çağırıyorsun." (Mü'minun: 72-73)

Yine Üstad çoğu zaman beni davaya teşvik eder şu ayeti kerimeyi okurdu; "Sizden iyiye çağıran, doğruluğu emreden ve fenalıktan sakındıran bir ümmet bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir." (Al-i İmran: 104)

Çoğu zaman kâfirlerin Müslüman beldelerini işgal etmelerini hatırlatır, Müslüman liderleri bu konuda hep kınardı. Bir gün ona asıl memleketini sordum. "Benim vatanım yok" dedi. Çünkü bugün Müslümanlara vatan kalmamış (bilindiği üzere Seyyid Cemalettin Afganî everensel bir İslami devlet kurmak peşindeydi).

Yine bir gün Tevhid'den (La ilahe illallah muhammedu'r resulullah) bahsetti. Bana insanların bu kelimenin anlamını bilmediklerini söyledi, zira bu büyük kelimenin anlamını bilen kişi, kimseye muhtaç olmaz ve kimseden yardım dilemez. Ona göre şeref, izzet-i nefs ve hâkimiyet ancak imanla gerçekleşir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurur: "Allah içinizden iman edip salih amel işleyenlere onlardan öncekileri halife ve hâkim kıldığı gibi onları da yeryüzüne halife ve hâkim kılacağına, onlar için beğendiği İslam dinini temelli yerleştireceğine, yaşadıkları korkularını güvene çevireceğine dair söz verip vaatte bulunmuştur. Çünkü onlar yalnız bana kulluk eder. Hiçbir şeyi bana ortak tutmazlar. Şimdi bundan sonra kâfir olan kimseler, işte onlar artık büyük günahkârlardır." (Nur: 55)

Seyyid Cemalettin Afganî'nin imanı böyleydi ve çoğu zaman şöyle derdi. Muhammed (s.a.v) bize tevhit kelimesini öğrettiği gibi kişisel hürriyet ve şahsi hürriyeti de öğretti.

İBADETİ

Cemaleddin Afganî, sadece farz namazları kılardı. Ramazan gecelerini (Kur'an okumak ve nafile) ibadetle geçirirdi. (Çok az uyurdu. Hayatı çok sadeydi. Süt, yoğurt ve bol bol meyva yerdi. Hiçbir mükeyyefatla (keyif verici şeyler) alâkası yoktu.)

TASAVVUFU

Cemaleddin Afganî, "Fena fillah yerine fena fil-halk" olmayı tercih ediyordu. Yani Allah'ın (c.c) yaratmış olduğu kullara hizmet etmeye, onları batıl yoldan kurtarmaya, karanlıktan aydınlığa ve irfana çıkartmaya çalışıyordu. Kendisini yaratılanlara hizmet etmeye adamıştı. (Mütercim notu: Son Uşşaki şeyhlerinden Hüseyin Vassaf (1872-1929) "Sefine-i Evliya" (Veliler Gemisi) adlı kitabında Afganî'yi veliler arasında sayar.)

SİYASETİ

Cemaleddin Afganî'nin siyaseti, Afganlıları, İranlıları, Kürtleri, Türkleri, Arapları ve Hintleri tek çatı altında toplamaktı. Bunu sadece bir siyasi mesele olarak görmüyordu, aksine yerine getirilmesi zorunlu olan dini bir görev olarak addediyordu. İsimlerin ve muamelelerin farklılığı, İslam birliğinin yok olmasına neden olduğuna inanıyordu. En büyük gayesi doğu ve batıdaki tüm Müslümanları tek çatı altında toplayacak büyük bir İslam devleti kurmaktı.

Bir gün Japonya imparatoru Meji, Sultan Abdülhamid'e bir mektup gönderir. Halklar arasında birliğin olması için İslam davetçilerini ülkesine göndermesini ister. İmparator mektubunda şöyle der: Bildiğiniz üzere ben ve sen batıllıların izni olmadan bir şey yapamayız. Şayet halklarımız birleşirse güçlü oluruz.

İmparator Meji, Sultan Abdülhamid'den Japonlara İslam'ı öğretip anlatacak Müslüman âlimler göndermesini ister. Sultan Abdülhamit Seyit Cemaleddin Afganî ile istişare eder. Afganî şöyle der; Ey Sultan hazretleri, eğer Japonya'ya bu âlimleri gönderirsen bunlar ancak Japonları İslam'dan uzaklaştırırlar. En iyisi şimdilik ona güzel bir hediye gönder, sonra uzman âlimleri yetiştir ve onları Japonya'ya gönder.

KERAMETLERİ

(Abdürreşid İbrahim'in keramet olarak sunduğu anlatılar, Afgani'nin gayb biliciliğiyle ilgili değil, ne kadar kerim ve basiret sahibi olmakla irtibatlı bahisler olduğu açıktır.)

Şimdi de bu mücahidin kerametlerinden bahsetmek istiyorum. Onunla buluştuğumda Japonya ve uzak doğuda İslam davasını yaymak için gurbete katlanmamı teşvik ederdi ve ben bunu imkânsız görür, bu yolculuğa yetecek kadar malımın olmadığını, hanımımın hasta olduğunu söylerdim. O da belki hanımın vefat eder ve sen bu yolculuğa çıkarsın, dedi. Aynen dediği gibi birkaç gün geçmeden hanımım vefat etti ve böylece ilk kerametine şahit oldum. Bir gün İstanbul'a Rus siyasetçilerinden büyük bir adam geldi. Niyeti Mekke'ye hacca gitmekmiş. Üstat, "Bunda bir şey var, onun durumunu takip et ve gördüğünü bana bildir" dedi. Ben de dakika dakika takip ettim. Adı da Abdülaziz idi. Fakat onda şüpheli bir duruma rastlamadım. Üstad, "O Butrasburg'a dönünceye kadar onu takip et" dedi.

Sonra Rus büyük adamlarına teslim etmek üzere bana bir kitap verdi. Ve bana dedi ki bu yolculuğunda ya çok güzel yaşarsın ya da ölürsün ben de ona uyup adama gittim. Onu İslam'a davet ettim. Hıristiyanların teslis ve yanlış inançlarını delillerle çürüten üstadın kitaplarından ona aktardım.

Yalnız adam çok uyanıktı. Bana bu sözler sana ait değildir. Muhakkak bir kitaptan okuyorsun bende evet dedim ve kitabı ona verdim. Kitap Rusçaydı, adam sevindi sonra yardımcısını çağırdı. Bana istediğim kadar para vermesini söyledi ve bu kitabı Sofya'da basmamı istedi. Ben çıkarken yardımcısı bana "dilediğini iste" dedi. "Ne kadar yeter?" dedim. "Ben bilmem, seninle onun arasında, sana niye para vermemi emrettiğini de bilmiyorum, fakat sen ne kadar istersen iste" dedi. Ben de, "Üç gün mühlet ver" dedim. Üçüncü gün yardımcısına döndüm ve üç bin Ruble istedim. "Otuz bin iste" dedi. "Ama üç bin yetiyor" dedim. "Sen Avrupa'da paranın kıymetini bilir misin?" dedi. Ben tekrar üç bin dedim, o da verdi ve paraya ihtiyacım olduğunda dilediğim bankadan bana bir tahvil verdi. Kitabı bastım ve kitaptan yüz adet ona gönderdim.

Bir kısmını da başka yere gönderdim. Rusya hükümeti bunu öğrenince arkamdan casuslar gönderdi. İstanbul'a ulaşınca Rus konsolosluğu beni yakaladı. Mahkeme için beni Rusya'ya gönderdi, (çünkü ben Rus vatandaşıydım.) Bu olay Hicri 1313 /Miladi 1895'te oldu. Cezaevine konulduğumda kendi kendime şöyle dedim. Bu da üstadın ikinci kerameti; "ya güzel yaşam ya da ölüm."

Kardeşler,

İstanbul'dan çıktığımda sizinle buluşacağımı ve size üstad Cemaleddin Afganî'den bahsedeceğimi bilmiyordum. Onun için hac farizamı eda edip döndükten sonra İstanbul'daki çocuklarıma üstadın hayatını anlatan bazı yazılarını bana göndermelerini isteyeceğim. Hıristiyanlara reddiye olarak yazdığı o kitaptan da birkaç adet isteyeceğim. Umarım sizinle anlaşılır bir şekilde konuşmuşumdur. Çünkü 20 yıldır Arapça konuşmamıştım. Allah'ın selamı, rahmeti ve bereketi üzerinize olsun.

Bu makalenin orijinal nüshası şu dergide yayımlanmıştır: Müslüman Gençlik Derneği Konferanslarından Seçmeler, cilt 2, Müellifi: Muhibuddin el-Hatib, el-Matbaa es-Selefiyye, Sh. 20 ile 30 arası, Hicri 1349, Kahire.